Tuesday, October 20, 2009

Дэлхийн Монгол айл цувралын зургууд


Дэлхийн Монгол Айл Цувралын Афганистаний Бамян Мужид хийсэн нэвтрүүлгийн ховор гэрэл зургуудыг Сэтгүүлч Буянбадрах ахын The Mongols вэб дээрх хуудаснаас авлаа.




НТВ гийн Дэлхийн Монгол Айл Цувралын Хазара Монголчууд гэрэл зургуудыг  доорхи линкээр орж үзнэ үү
Энэ тв нэвтрүүлгийн нийтлэлийг энэ линк дээр дарж уншина уу
Сэтгүүлч М.БУЯНБАДРАХ http://themongols.ning.com/profile/BooM  buyan@mail.mn
продюсер Д. Сайнбаяр http://sainbayar.blogspot.com/

Хазара Кочи нарын Мөргөлдөөнд 13 Хазара Алуулж 30 Хүн Шархдав


Хамаг Монгол сэтгүүл дээр хамгын ардчилсан эх оронч монголчуудын нэгдэл байдаг гэж хувидаа боддог юм .

Энэхүү Хазара нийтлэлүүдийн доорхи сэтгэгдэлүүдийг анхаарал тавьж уншина уу ?
Монголчууд Хазара Нарыг монголд суурьшуулах асуудалыг ч хөндөж байгаа юм шүү.

6-сарын 17-ны өдөр Афганистаны төвөөр байрлалтай Хазаражат нутгийн Бэсүүд дүүрэгт нутгийн оршин суугч Хазара үндэстнүүд болон Пүштүн нүүдэлчин Кочи (Кучи) овгуудын хооронд зэвсэгт мөргөлдөөн гарч 13 Хазара алуулж, 30 Хазара иргэд шархаджээ.

Хоёр тал хоюул бие биеэ мөргөлдөөнийг эхэлсэн хэмээн зэмлэж байгаа боловч, мөргөлдөөнд нийт 13 хүн алуулж 30 гаруй хүн шархадсан гэсэнээс энэ бүгд хохирол нь зөвхөн Хазара талаас гарсан бололтой. Кочи овгийн талын хохиролыг аль ч талаас мэдээлээгүй байна.
Хазарагийн хэвлэл мэдээллийн төлөөлөгчийн мэдээлсэнээр Кочи овгийн талаас хүнд хөнгөнөөр зэвсэглэсэн этгээдүүд 175 Хазар суурингууд руу дайрч мөргөлдөөнийг эхэлсэн бөгөөд Хазара нар гар дор байгаа зүйлсээ ашиглан хамгаалалт явуулсан байна.
Кочи овгийн төлөөлөгчийн хэлж буйгаар Хазара нар өөрийн дөрвөн хүнийг алуулсаны дараа Кочи овгийн суурингууд руу довтолж 130 гаруй айлыг дүрвүүлсэн аж. Тэдний үзэж буйгаар Хазара нар шинэ засгийн газар бий болсоноос хойш засгийн газар болон олон улсын дэмжлэгийг аваад бөгөөд үүндээ нэлээд "давраад" байгаа аж.

Газар нутаг бэлчээр булаалдсан энэхүү мөргөлдөөн нь 100 гаруй жилийн түүхтэй бөгөөд, энэ зөрчилүүд нь голдуу тооны олноор давамгайлсан, Пүштүн үндэстнүүдийн толгойлсон засгийн газрын дэмжлэгийг авдаг Кочи овгийнхны ялалтаар дуусдаг.

Афганистаны цөөнх болох, царай зүс бие бялдараар Афганы бусад үндэстнүүдээс эрс ялгардаг Монгол гаралтай Хазара хүмүүсийг хавчин гадуурхах, алж хөнөөх, эд хөрөнгө газар нутгийг нь дээрэмдэх ажиллгааа өнөөг хүртэл явагдсаар байгааг энэ баримт харуулж байна. Монгол улс, Монгол үндэстнүүд бид энэ байдлыг хараад огт зүгээр сууж байх ёсгүй гэж бодож байна. Бид үндэстнийхээ хувьд энэ асуудалд хандаж зөвхөн Монгол гаралтайнхаа төлөө алуулж байгаа Хазара нарыг алах асуудлыг зогсооход шаардагдах бүх л арга хэмжээг авах нь бидний үүрэг гэж үзэж байна.

Эх сурвалж

Афганистанаас Амь Зулбасан Хазара Эрийн Түүх


Амэрикийн Монголчуудын Хамаг Монгол Онлайн сэтгүүлээс энэ мэдээлэлийг авлаа.
Ибрагим (Ibrahim Mohebi) хэмээх энэ нэгэн Хазара эр төрөлх Афганистaнаасаа амь зулбан зугтаж Канадад ирээд 5 жил болж буй аж. Хуурамч паспорт, онгоцны тийзийг Афганаас дүрвэгсдэд зуучилдаг Пакистан гаралтай нэгнээс худалдан авч онгоцонд суусан бөгөөд Пакистан эр "Торонтод буугаад автобусанд суугаад Америк ороорой" гэж захисан гэнэ. Эхнэр гурван хүүхдээ нутагтаа орхиод ирсэн 36 настай Ибрагим хувьдаа байсан Тоёота Королла машинаа болон гэр бүлийнхээ үнэт эдлэлийг заран $15,000 доллар цуглуулан хуурамч паспорт онгоцний тийз дамаар худалдан авч чадсан нь түүнд амь гарах цорийн ганц боломж байсан бололтой.


2004 оны 12-сарын 31 ний орой Торонто хотын онгоцны буудалд буусан түүнийг Канадын цагаачидын албаныхан гавлан авч одсон нь түүний хувьд тийм ч муу зүйл байсангүй. Канадаас дүрвэгчийн статус аван улмаар Канадад амьдрах оршин суугчын эрхийг авч чадсан Ибрагим боловсролтой нэгэн бөгөөд нутагтаа байхдаа Мазари Шариф хэмээх Хазара хүмүүс голчлон амьдардаг хотод эмч хийдэг байсан байна. 1998 онд Талибанууд засгийн эрхийг бүр мөсөн авч Хазара гаралтай иргэдийг алж хядан уул хад руу дүрвүүлэн хөөхөд Германы тусламжийн байгууллагатай хамтран ажиллаж байсан тэрвээр гарын дор байх эмнэлэгийн багаж хэрэгсэлээ аван ууланд дүрвэн гарч улмаар Пакистан луу зугтан оржээ. Гэвч боловсрол сайтай түүний хувьд цагын уур амьсгал нааштай болсон 2003 онд НҮБ-ийн төсөл дээр ажиллах боломж олдож Кабулд ирсэн боловч удалгүй 2004 онд түүнийг талибанууд түүнийг Америкийн тагнуул хэмээн сэжиглэн (эсвэл худал шалтаг заан) хулгайлан авч явсан аж. Энэ удаа тэрэнд аз таарч Америкуудын хүчээр талибануудын гараас мултарсан ба эхнэр хүүхдүүдээ орхин мөн ахин Пакистан луу зугтан гарсан байна.
Шинээр ирж буй цагаачидын нэгэн адил Ибрагим амьдралаа шинээр эхэлж Subway sandwich shop-д ажиллаж эхэлсэн ба одоо тэрээр ажилда дадлагажин Subway-д менежер болж хажуугаар нь Канадын эмнэлэгийн ном судруудыг судалж байна.

Дайн дажинд нэрвэгдсэн улсаас гарч энх тайван амгалан улсад ирсэндээ тэр хамгийн баяртай байгаа ба Канадад сайн ажиллаж чадах л юм бол сайхан амьдрах хүсэл мөрөөдөлдөө хүрэх боломж их байна, боломж үүдийг чин тогшиж байна гэж тэр өгүүлж байна. Тэрвээр эхнэр хүүхдээ авчирахаар хөөцөлдөөд даруй 3 жил болоод байгаа ба Афганистанд авилгал дээд цэгтээ хөгжиж засгийн газар нь хүнд сурталтай гээд Канадыг Афганистантай харьцуулахад адил төстэй ганц зүйл нь Канадын засгийн газрын ажиллагаа нь төвөг ихтэй, Афганы засаглалтай харьцуулахуйц хүнд сурталтай байна хэмээжээ.

Ибрагим гэр бүлээ, эхнэр хүүхдээ авчрах нь хамгийн чухал, тэдэнгүйгээр амьдрашгүй гээд, амьдрах гэж ядаж байхад ширээн дээр талх байх нь л чухал, надад удаан цагаар хоол зөөж ресторанд ажиллах, лангууны ард урт хугацаагаар зогсохоос шантраад байх зүйл алга гэж өгүүлж байв!

Apr 04, 2009 The Star

Nicholas Keung

IMMIGRATION REPORTER
Toronto Canada

Холбогдолтой Мэдээнүүд:
Хазара Кочи нарын Мөргөлдөөнд 13 Хазара Алуулж 30 Хүн Шархдав
Талибаны Дарангуйлал ба Хазара нарын Эрх Чөлөөний Тэмцэл III
"Хазара" цувралын 2-р хэсэг Хазара болон Пүштүн нарын Зөрчилдөөн, Тэмцэл
"Хазара" цувралын 1-р хэсэг Хазара гэж Хэн Бэ?


Мэдээлэлийн Эх Сурвалж энд дарж орно уу

ПАКИСТАНЫ ХАЗАРУУД: ХОЛБОО ТОГТООМООР БАЙНА...

Монгол сэтгүүлч Н.Болормаагын Даяар Монгол сэтгүүлд нийтэлсэн сурвалжлагын тэмдэглэлийг та бүхэнтэйгээ хуваалцаж байгаадаа туйлын баяртай байна.


Күетта руу явах өмнөх орой онгоцны тийзээ автал Балучистан мужид онц байдал зарлачихав. Гэлээ ч дотор хүнээ чагнаж байгаад нисчихлээ. Балучистан нь Пакистаны баруун хэсэгт Афганистан, Ирантай хил залган оршдог энэ улсын хамгийн том муж . Нийслэл нь миний зорих гэж байгаа Күетта хот. Сүүлийн саруудад энэ мужид улс төрийн байдал нилээн ноцтой тогтворгүй болж ээлж дараалсан аллагууд гарч, үймээн самуун дэгдээд байгаа. Энэ удаа Балуч үндэстний 3 удирдагчийн амь насыг санаатайгаар хөнөөсөн явдал байлаа. Өөрөөр хэлбэл “захиаллагат аллага” гэсэн үг л дээ.Энэ тухай эргээд өгүүлэх тул түр орхие.





Зураг дээр: Эрдэмтэн Ниазын \зургийн цомог харж байгаа нь\ гэрт

Ингээд Күеттад газардаж, 2 сарын турш имэйлээр харилцаж эчнээ танил болсон хамтран ажиллах багийн гишүүд маань миний нэрийг хуудас цаасан дээр бичээд барьчихсан ирэгсдын танхимд зогсож байлаа. Тэд бол www.hazaranation.com цахим хуудсыг ажиллуулдаг Алтаф, Мухтаар, Хажи нар юм. Тэдний нүүр царай цаанаа л нэг монголжуу төрхтэй харагдана.

Онгоцны буудлаас бид шууд Фокир Хуссэйных руу хөдөллөө. Миний зочлох гэж байгаа анхны хазара айл. Фокир Хуссэйн Күетта хотын Цагдаагийн Газрын даргаар ажилладаг. Аюулгүй байдлыг бодолцож хамгаалалтын 2 тэрэг, цагдаа нарын хамт онгоцны буудал руу илгээж манай багиинханд тусалжээ.

Күетта нь хуурай шар шороон хөрстэй, хадархаг уулсаар хүрээлэгдсэн ерөнхийдөө бол манай говийг санагдуулам байгалийн тогтоцтой газар байлаа. Буу шийдэм үүрсэн цэрэг,цагдаагаас өөр харагдах хүнгүй, дэлгүүр хоршоо гээд бүхий л байшин сав хаалгаа барьсан харагдана. Хотын төв хэсэгт жагсаал цуглаан болж үймэлдэж байна гэж дуулдав .

Фокирийн гэрийн гадаа ирэхэд тэрээр бидний ирэхийг хүлээгээд зогсож байлаа. Удаан уулзалдаагүй эртний танилууд шиг мэндэлцгээж гэрт нь орлоо.Гэрийн эзэгтэй хэдийн хоол унд бэлдчихсэн чанга тэврэн угтлаа. Үдийн хоол хамт идэнгээ хазара, монголын түүх, одоогийн байдал, гэр бүлийнхээ тухай гээд хуучлах зүйл юун эс мундахав.
Зураг: Манай багийнхан


Ингээд арын ажлууд маань шил дараалан хүлээж байгаа тул Фокирийнхээс хөдлөх тийш хандав. Миний очсон айл бүр, уулзсан хүн бүр халуун дулаан сэтгэлээр угтаж эрчүүдтэй нь гар барин, эмэгтэйчүүд нь чанга тэврэн байлаа. Хазарууд бол лалын шашинтай хүмүүс. Лалын ѐсонд эрчүүд нь эрчүүдтэйгээ, хүүхнүүд нь хүүхнүүдтэйгээ л тэврэлдэн мэндчилнэ. Ингэхдээ гурван удаа үнсэнэ. Уулзсан хүн бүр л анх удаа монгол хүн “амьдаар нь” харж байна гэнэ. Зарим нь тас ширтээд зогсчихно.Тэгснээ чи яг л хазара эмэгтэй шиг байна гэнэ.


„Tanzeem Nasl-e Nau Hazara Mughal“ нэртэй түүх, соѐл, боловсролын чиглэлээр ажилладаг байгууллага Хазара хороололд байдаг. Энэ байгууллагыг үндэслэгч Гулам Али Хайдарын 9-р ангид байхдаа Иран,Иракт хийсэн аялал нь түүнд мартахын аргагүй дурсамж үлдээжээ. Энэ нь хэн нэгний түүнд “Өө зэрлэг хүн” хэмээн хэлсэн ялгаварлан гадуурхсан үг байж.

Түүнээс хойш “ Би хэн юм бэ?, Миний бие хүнийг тодорхойлдог хазара гэдэг үг хаанаас бий болсон юм бэ?, Түүхэнд хаанаас тогтсон үг вэ? “ энэ асуултууд амьдралын минь туршид дагалдсаар 1960аад оны үед энэ байгууллагыг байгуулахад хүргэсэн билээ гэж Гулам өгүүлсэн байдаг. Күеттагийн гудамжинд Хазара гэгдэх мартагдсан тэр хүмүүст энэ байгууллагын нэр удалгүй танил болж, Монгол гэдэг нэрийг тэдний сонорт анх хүргэж, үүх түүхийг нь сануулж өгсөн байна. Өнөөдөр Күеттад Монгол, Чингис гэсэн нэрийг мэдэхгүй хазара хүн үгүй болжээ.

Энэ байгууллага дээр очиход онц байдал зарласан тул хичээлийн анги танхимууд нь хоосон байв. Харин хэл шинжлэлийн эрдэмтэд цуглараад Хазараги хэлний талаар семинардаж байлаа. Хазарууд Перс хэлний аялга болох хазараги хэлээр ярина. Хазараги хэлний үгсийн сан перс, монгол, турк үгнээс бүрддэг. Тэндээс би алга, дал, хавирга, хацар, ухархай, хайч, авга,аав,нагац, авгай, хатан,нялх, цээж,чанх, бэр, хөнжил ,шагай... гэх зэрэг нилээд хэдэн монгол үг олж мэдлээ. Харин тэд хуучны монгол хэлний аялга тодруулбал монгол бичгийн дуудлагаар хэлж байсан юм. Шагай гэснээс профессор Назир Хуссэйн яриа сонирхол татав. Тэрээр түүнийг бага залуу байх үед хазара хүмүүс шагайгаар тоглодог байсан талаар хуучлаад энэ талаар судалж үзэхэд тэдний хөрш зэргэлдээ орны хүмүүс тэр байтугай Афганистаны бусад үндэстнүүдээс эрээд олоогүй. Харин монголчууд шагай тоглодог гэдгийг судалж мэдсэн гэлээ. Тэрээр бас нэгэн шагайн тоглоомын талаар ярихаас үзэхүйд “шагай харвалт” хэмээх манай үндэсний спортын төрөл болж таарав. Одооны хүүхдүүд телевизор, компютер гээд шагай тоглох манатай болсон байна гэлээ. Монголд ч ялгаагүй. Намайг хүүхэд байхад айл болгон шахуу шагай цуглуулдаг байсансан. Шагайг хазараги хэлээр шигай гэнэ.

Ингээд Мухтаарын эгч Гулийнд буулаа. Миний хэд хоног байх айл. Манай хэд аюулгүй нь дээр гээд надад зочид буудалд байхыг санал болгож байсан ч заавал хазара айлд буудаллана гэж зөрсөн нь тэр. Нөхцөл байдал тогтворгүй байгаа ийм үед гадаад хүн, бүр сэтгүүлч энэ тэр гэвэл юу ч тохиолдож мэдэх тул тэд бага зэрэг “эмээж” байсан юм. Тэгээд ч хазара эмэгтэйгээс ялгарахгүй нүүр царайндаа найдаж байлаа. Күеттагийн хамгийн тайван газар бол миний сурвалжлага хийж байгаа хазаруудын Марри Абад хороолол гэдгийг ч дуулж мэдсэн байв. Үнэхээр ч тийм байсан. Сургууль, коллежоос бусад дэлгүүр хоршоо, зоогийн газрууд хэвийн ажиллаж, хүүхдүүд бужигналдаад л, хүмүүс тайван алхацгаана. Харин нөгөө нэг хороолол нь 1990ээд онд суурь нь тавигдсан Хазара Хотхон нэртэй. Афганистанд Талибуудын дэглэм тогтож байх үед Хазарууд тэдний дарамт шахалтаас зугатан дүрвэн ирснээр энэ хотхон бий болжээ.

Залгаастай шавар хашаа бүхий нарийхан гудамжууд, хавтгай дээвэртэй ихэнхдээ 2-3 өрөө дан байшинд амьдарцгаана.Хүн бүр л хашаа хороогоо цэвэрлэж байгаа нь харагдана. Гэртээ заавал гутлаа тайлж орно. Цэвэрхэн аж төрдөг хүмүүс ажээ. Цэвэрч байдлаараа зэрэгцэн амьдрах бусад үндэстнүүдээсээ ялгарна.

Гулийн бэлдэж өгсөн өрөөнд ороод чемдаан саваа цэгцлээд хэсэг хугацааны дараа гарч иртэл гэр дүүрэн зочид ирсэн байв. Монголоос ирсэн зочныг харах гэж Гулийн хамаатан садан бас хөрш айлын хүмүүс цуглажээ.Тэдний хувьд би өвөг дээдсийнх нь уугуул нутгаас ирсэн “зочин” байхад, миний хувьд тэртээ 800 жилийн өмнө нутгаасаа гараад хэзээ ч иргэж ирээгүй монгол цэргийн үр садтай танилцаж яваа нь энэ билээ.

Хазарууд бол Чингэсийн хот хамгаалуулахаар үлдээсэн мянган цэргийнх байна уу, Цагаадай ,Хүлэгийнх ч байна уу ямарч гэсэн монголын байлдан дагууллын үед тухайн нутагт суурьшин үлдсэн монгол цэргүүдийн үр удам гэсэн дүгнэлтэнд ихэнх эрдэмтэн судлаачид хүрсэн байдаг. Зарим нь монгол түрэг холимог угсааны хүмүүс гэдэг. Күеттагийн хазаруудын заримынх нь царайны төрх тийм байх гэсэн бодол төрүүлж байлаа. Хазара гэдэг нь перс хэлээр мянга гэсэн үг


Одоогийн Афганистан улсын хойд хэсэг уулархаг нутаг Хазаражатад Хазарууд 1880 он хүртэл бие даасан байдалтай оршиж байсан байна. Пуштунууд хаан ширээнд сууснаар тэдний амьдрал орвонгоороо эргэжээ. Пуштунуудын овог отгын хязгаарлагдмал үзэл бодол,ертөнцийг үзэх үзэл нь шашны мухар сүсэгт хэт автсан байдал нь хазаруудыг ялгаварлан гадуурхах харгис бодлогынх нь гол шалтгаан байсан. 1880-1901 он хүртэл хаан ширээнд суусан Абдул Рахманы явуулсан бодлогын уршгаар мянга мянган хазара эрчүүд алуулж, охид эмэгтэйчүүдийг хүчирхийлэн, хазаруудыг боол болгон худалдаж ,орон гэрийг нь дээрэмдэн тонож газар нутгийг нь эзэлжээ. Үүгээр зогсохгүй өөртөө хүч нэмэгдүүлэхийн тулд мухар сүсэгт автсан Тажик, Үзбекүүдийн эмзэг мэдрэхүйгээр нь тоглож хазаруудын эсрэг турхиж амжсан байна. Дээрээс нь Британуудын зүгээс үзүүлж байсан зэр зэвсгийн хангамж Рахманыг хүслээ гүйцээхэд нь дэмжлэг болсон нь дамжиггүй. Тэр үед Британи Оросын харилцаа сайнгүй тэдний дайсагнал олон жил үргэлжилсэн билээ. Энэ хоѐр улсын геополитикийн хавсарга болж байсан одоогийн афганистан улсад Британичууд хараа хяналтаа тогтоон барьж байхын тулд пуштуны хаан Рахманыг хүүхэлдэйгээ болгож байсан нь түүхэнд үлджээ. 1893 он гэхэд хазара хүн амын 60 хувь нь хядуулж, туйлдаа хүртлээ үгүйрч хоосорсон, хоцрогдсон хүмүүс болж хувирав. Амьд мэнд үлдэхийн төлөө хэдэн зуун мянгаараа хөрш зэргэлдээ орнууд руу оргон гарч байлаа. Тэдний нэг хэсэг бол одоогийн Пакистаны Хазарууд юм.

“1935 онд Күеттад болсон газар хөдлөлтөөс өмнө тэд нэн ядуу дорой амьдралтай, мэдлэг боловсролгүй , мэргэжилгүй, нийгмээс алслагдсан хүмүүс байлаа. Газар хөдлөлтөөс хойш бий болсон бүтээн босгох ажилд оролцож хөдөлмөр эрхлэх, мэргэжил эзэмших боломж гарсан. 1962 онд тэднийг Пакистан улсын иргэд хэмээн албан ѐсоор зөвшөөрч энэ улсын иргэдийн адил эрх эдлэх болжээ. Эдүгээ тэд дээд албан тушаалтнаас эхлээд янз бүрийн салбарт ажиллаж байна. Хазарууд бол маш эв нэгдэлтэй хүмүүс. Өнөөдрийн энэ амьдралаа тэд өөрсдөө бүтээсэн . Тэд бол ажилсаг, авьяастай хүмүүс” гэж хазаруудын талаар тухайлан судалсан пакистаны судлаач бичжээ.

Пакистан дахь Хазаруудын түүх бол богинохон, тэдний армид үзүүлсэн үйлчилгээ болон Пакистан улсыг бий болох зэрэг хэдхэн үйл явдлын хүрээнд эргэлддэг . Афганистанд Паштунуудын хаант засаглал тогтохоос өмнө Пакистанд цөөн тооны хазара хүмүүс амьдарч байсан байна. Амир Абдул Рахман хааны тэдний эсрэг явуулсан дарамт дарангуйллын үеэс эхлэн Күеттад олноороо дүрвэн ирцгээх үед Энэтхэг Пакистан нь нэг улс байсан хийгээд Энэтхэг нь Британийн колоничлолд байлаа.

Хазара дүрвэгсдийг ирэхэд Британичууд тэдэнд найрсаг ханджээ. Тэр үед Балуч хаан Британичуудад Күетта дахь газар нутгаа лизингээр зээлдүүлсэн байсан тул хазаруудын одоо амьдарч байгаа энэ нутаг Британуудын мэдлийнх байж.

Британийн армийн офицерууд Хазаруудын цэргийн хэв шинжтэй амьдрал, цэргийн авхаалж самбаа ур чадварыг олж харснаар тэд Энэтхэг-Британийн армид алба хаах болжээ.1900 оны эхээр Британийн офицер Жэкоб, сүүлд фелд-маршал болсон, зөвхөн хазаруудаар бүрдсэн морин цэргийн хороо байгуулсан нь “Хазара Пионерүүдийн 106-р хороо” хэмээн түүхэнд алдаршжээ. Энэ хороо Афган-Британийн дайн, Дэлхийн 1, 2-р дайнд идэвхтэй үүрэг гүйцэтгэж байсан тухай түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Хазара офицерууд цэргүүдээ зөвхөн дүрвэгсэд дотроосоо бус, бүр Афганистан,Ираны хазаруудаар бүрдүүлдэг байж . Тэд дайны үед зам гүүр барих, усны суваг шуудуу татах зэрэг хүнд хүчир газар шорооны ажлыг хийдэг байсан байна.

Дайны төгсгөлд Хазарууд энгийн амьдралд өргөн хүрээтэй оролцох болсноор өдрөөс өдөрт мэргэжил боловсролоо ахиулсаар байлаа. Цэрэг дайны амьдралаар амьдраад сурчихсан дээрээс нь энэ талын төрөлхийн авьяас, дур сонирхол нь энгийн амьдралд шилжихэд нь тэдний хувьд хүчтэй саад эсэргүүцэл болж байсан гэдэг.

Нөгөөтэйгүүр Пакистан гэсэн шинэ улс бий болсон нь хазаруудын өмнө шинэ боломж бололцоо нээгдэв. Энэтхэг-Пакистаны дайнд Хазарууд өчүүхэн хэсэг байгаагүй . Энэ дайнд Пакистаны арми хазара эр, генерал Мохаммед Муса Хааны удирдлаган дор тулалдсан нь баримт юм . Дараа нь тэрээр Пакистаны армийн ерөнхий командлагч, мөн Балучистан мужийн захирагч болсон .Түүнчлэн энэ дайнд тулалдааны зарим фронтод хазара офицерууд байлдааны ажиллагааг удирдан явуулж байжээ. Пакистаны Баатар хэмээн хүндлэгдсэн олон дайчид төржээ.

Би тэдний нэг цэргийн нисэх хүчний маршал Шарбат Али Чингэзитэй Күеттад хувийн ажлаар түр ирсэн байхтай нь таарлаа. Маршал Чингэзи хошин зантай, энгийн нээлттэй нэгэн байв. Надаас Хазара гэдгийг монголоор юу гэж хэлдгийг асуухад би мянга гэлээ. Миний хэлснийг дуурайн хэлээд за тэгэхээр хүүхээ гээд Чингэс хааны үлдээсэн тэр мянгат цэргийн тактик , зохион байгуулалтын талаар тайлбарлан , бид монголын түүхийн талаар бага зэрэг хуучиллаа. Ер нь бол тэр маш их уншдаг хүн болох нь мэдэгдэж байлаа. Чингис гэдгийг хазараги хэлээр Чингэзи гэж дуудна. Шарбат Али бол хазарууд дундаас энэ нэрийг гэр бүлийнхээ нэрээр сонгосон анхны хүн юм. Би түүнээс энэ талаар асуухад “ Энэ их энгийн. Хазара Монгол байх гэдгээрээ бахархах гэсэн хүсэл маань энэ шийдвэрт нөлөөлсөн юм. Хазара гэж дуудуулах нь ичгэвтэр, гэмт хэрэг мэт байсныг чи бидний түүхээс олж мэдсэн байх. Надад бол харин ч хүн болгонд нэрээ хэлмээр санагдаж байсан, тухайн үед би цэргийн сургуулийн сонсогч байлаа” гэсэн юм. Өнөөдөр Пакистаны Балучистан дахь армийн офицеруудын ихэнх нь Хазара эрчүүд. Тэдний олонхи нь Чингэзи нэртэй.
Маршал Чингэзигээс Монголтой ямар нэгэн харилцаа холбоо байдаг эсэх, энэ талаарх бодлыг нь сонирхвол “Бид чинь угаасаа л холбоотой хүмүүс шүү дээ. Чи надад онгоцны тийз өгчихвөл би хазаруудыг бөөнөөр нь аваад очье” хэмээн хошигнон хэллээ.


Цэргийн нисэх хүчний генерал Шаукат Чингэзи монголчууд “үндсэрхэг” хүмүүс тийм үү... хэмээн инээд алдсаар яриа дэлгэв. Хүүхдүүдийнх нь нэр Алтан, Баян, Өүлэн . Намайг байхгүй болсон үед үндэс угсаагаа санаж явцгааг гэж монгол нэр өгсөн гэлээ. Монгол Хазара хүмүүс холбоотой байх хэрэгтэй. Тэр цаг нь болсон гэж бодож байна гэж генерал Чингэзи ярианыхаа үеэр онцолж байлаа. Дашрамд дурдахад Хазарууд хүүхдүүддээ монгол нэр өгөх нь элбэгшиж байгаа гэсэн.

Түүнчлэн дээр өгүүлсэн генерал Мусагийн ач хүү Хассан Мусатай хуучилж байх үед тэрээр нэгэн явдлыг ярилаа.. Англид сурч байхад нь Оксфордын эрдэмтэн түүнээс генийн шинжилгээ авахыг хүссэн байна. Хариу нь монгол хүнийхтэй 75 хувиар тохирчээ. Үүгээрээ тэр ихэд бахархдаг гээд Монголд заавал очно гэсэн юм. Хассан надаас Чингэс хааны төрсөн нутгийн талаар тухайлан асуун сонирхож байлаа.

Энэ мэтчилэн янз бүрийн салбарын өөр өөр ажил мэргэжлийн олон хүнтэй ярилцав. Хүмүүс надаас нийтлэг нэг зүйлийг асууж байсан. Монголд зорчих дурэм журам, виз хаанаас авдаг, консулын газраа Пакистанд нээж болох эсэх, шилжин нүүх хөдөлгөөний тухай хууль дүрэм, монголчууд хазаруудын талаар ямар бодолтой байдаг тухай юм. Хазара хүмүүс надаас ийм зүйлийг голлон асуух юм гэж үнэндээ бодоогүй байлаа.

Цахим Өртөө Холбоо ТББ-аас зарласан Монголд Хазара оюутан сургах тэтгэлэгт хөтөлбөрийн тухай олоод мэдчихсэн залуустай ч таарлаа. Энэ бол сайхан мэдээ, хазара залуус олноороо Монголд очиж ялангуяа түүх, соѐлын чиглэлээр суралцах хэрэгтэй гэж байв.

“Бид нэг уулзчих хэрэгтэй байна, нэг ярилцах хэрэгтэй байна. Монголд айлчлал зохион байгуулмаар байна” гэж хариуцлагатай өндөр албан тушаалын хүмүүс хэлж байлаа.

Одоогийн байдлаар Пакистанд 500 гаруй мянган хазарууд амьдардаг. Өнөөдрийг хүртэл хазарууд Афганистанаас дүрвэн ирсээр л байна. Хэдийгээр Хазара хүн толгой өөд явах болсон ч гэсэн Афганистан дахь Хазаруудын хувьд анхаарлын гадуур хаягдсан, хоцрогдсон үндэстэн хэвээрээ л байгаа.

Афганистан, Ираны хазаруудыг бодвол Пакистаны хазарууд амьдрал ахуй нь хавьгүй дээр, хамгийн гол нь боловсролтой. Цаашлаад Пакистанд тэд өндөр боловсролтой хүмүүст тооцогддог.Лалын ертөнцөд эрчүүд давамгайлсан байдаг ч Хазарууд хүйсийн тэгш байдлын төлөө хазайж байгаа гэсэн.Эмэгтэй хүн мэдлэг боловсрол эзэмшиж нийгэмд байр суурь эзлэх ѐстой гэж бодох болжээ.Охидын сургуулийг олноор нь байгуулж.

Гудамжинд эмэгтэйчүүд нь нүүрээ ил гаргаад толгой , биеийнхээ хэсгийг далдалсан алчуур нөмөрч явна. Зарим нь нүүрээ хагас далдалсан харагдана.Зураг авах үед дурангаас зайлсхийнэ. Ер нь дургүй. Би алчуураа толгойдоо бус мөрөндөө тохчихоод алхаад байлаа.Зөрөх хүмүүс над руу том харна. Хазара гэж бодоод байгаа нь илт. Зарим нь ч тэссэнгүй үг хаяж байна.

Хижээл эмэгтэй: “ Яадаг хүүхэд вэ, толгой нүцгэн явж байх чинь”

2 өвгөн: “Бурхны ном зөрчөөд.. Гэхдээ яахав чамайг бурхан өршөөг”

2 залуу: “Хөөх алчуургүй явж байна.”

Зураглаач маань инээсээр, хазара бишээ хэмээн тайлбарласаар...

Хазаруудын амьдрал ахуй, зан үйл гээд монголчуудтай адил төстэй зүйл олон байгааг ажигласан. Элэгсэг, шооч, ѐжилж тоглоом хийх дуртай. Заримдаа түргэн огцом зан гаргана. Эрх чөлөөнд дуртай тайван хүмүүс. Энэ бүх чанар надад нэг л “танил” санагдаад байв.

Монголын ѐс заншил, соѐл тэдний сонирхлыг илүүтэй татдаг нь илт. Нэгэн ярианы үеэр нэг залуу баримтат кинон дээрээс монгол хүн хол явж байгаа хүний араас сүү өргөж байсныг яриад харин Хазарууд ус өргөдөг гэлээ. Тэгэхэд би, монголд ус өргөвөл муу яваарай гэсэн хэрэг болно гээд инээлдэв. Гэтэл хажуунаас нэг нь бидэнд монгол шиг тийм их мал сүрэг байхгүй, тэгээд л сүү нь ус болсон байх гэлээ. Бас нэг нь монголчууд модноос өнгө өнгийн даавуу уяж байхыг харсан . Хазарууд бас адилхан гэв. Монгол бүжгийн талаар сонирхон асууж байлаа.

Тухайн үндэстнийг бусад үндэстнүүдээс ялгадаг зүйл бол зан заншил. Ялангуяа үхэх, төрөхөд үйлддэг зан үйл. Энэ талаар Хазаруудаас олж харснаа товч дурдвал,

Шинээр төрсөн хүүхэдтэй айлд ойр дотны хамаатан л биш бол тухайн хүүхдийг 40 хоног өнгөртөл хүмүүс зочилдоггүй. Нэр өгөхдөө ойрын төрөл саднууд цуглаад хэлэлцэнэ.Эрэгтэй хүүхэд төрвөл хонь гаргаж найр хийнэ.


Хазарууд сүсэг бишрэлийн хувьд, тэд энэ ертөнц буг чөтгөр, муу ѐр, сүнс, хар ид шидний увдас зэрэгт хамаатай гэдэгт итгэнэ. Үүнтэй холбоотой зан үйл олон. Хэцүү байдалд орсон үедээ өргөл барьц өргөх нь элбэг. 9-ийн тоог бэлэгдэнэ.

Оршуулганд оролцоод ирж байгаа хүмүүсийг угтаж замд нь утаа уугиулсан байхыг харлаа. Хүмүүс хажуугаар нь өнгөрөхдөө утааг гараараа бие рүүгээ чиглүүлэн сэвж байв. Шарилын газраас ирж байгаа тул биеэ муу ѐрын сүнснээс зайлуулж ариутгаж байгаа хэрэг гэнэ. Монголчууд аргал хомоол хэрэглэдэг бол тэд арцны үнэртэй төстэй негра хэмээх мод хэрэглэнэ. Энгийн үед ч орон гэр, биеэ неграгаар байнга утаж ариутгана.

Хүнээ алдсан айл дараагийн нэг жилдээ элдэв зугаа цэнгэл, найр наадамд очихгүй. Баяр тэмдэглэхгүй. Буяны ажлыг жилийн турш үйлдэнэ.

Мухтаар 4 хүүхэдтэй, хамгийн бага нь охин, 7 сартай. Нэгэн орой охиноо гадаа салхилуулахаар гэрээсээ гарахаасаа өмнө нь хамарт нь хөө түрхэж байлаа. Учрыг асуувал эхнэр нь “чөтгөр харчихна” гээд инээлээ. Хүүхдүүдийнхээ хамарт хөө түрхдэг байснаа би саналаа.

Хазара хүмүүс хооллохдоо сандал ширээ хэрэглэдэггүй.Явган сууцгаана. Тэдний үндэсний хоолны төрөлд борц, ааруул, аарц, монгол гурилтай шөл гээд бидний мэдэх хоол бүр амт үнэрээрээ байна лээ. Борцийг кадеед, аарцыг аарчи, ааруулыг хурууд гэнэ.

Алтафийн гэр бүлийнхэнтэй хамт ундаллаа нэг удаагийн ээлжинд. Түүний үеэл Али Мохаммед хэмээх алиа хошин зантай нэгэн бас зочилж ирсэн байв. Тэрээр монгол үг заавал олно гээд хэд хэдэн үг хэлж заримыг нь үйл хөдлөлөөр үзүүлж ихээхэн хичээл зүтгэл гарган бөөн инээдэм болцгоов.Үүний дүнд чимхэх-чимкху, хурхирах-хурхуйр, гижиг-гижийх, цавчих-чавчи, хавчих-габчи, эвшээх-эвша, сүүж-сөжи, төвөнх-төбунх, янцгаах-янкраах гэсэн үгтэй болцгоолоо.

Хазаруудын хэл,соѐл, зан заншлын талаар тухайлан судлах эрдэмтэн, судлаачид их зүйл олно гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

Пакистаны хазарууд Күеттад суурьшаад 100 гаруй жил өнгөрсөн байхад өөр үндэстнүүдтэй гэрлэж холилдоогүй өдий хүрсэн байх юм. Учир нь Күеттагийн иргэдийн ихэнх нь сүнни урсгалыг сүсэглэдэг. Лалын шашны сүнни, шиа урсгал хэзээд саланги зөрчилтэй байсаар ирсэн. Нөгөө талаар хазара хүн хазара хүнтэйгээ суух, гэр бүлийн уламжлалт харилцааг хатуу мөрддөг нь генээ хадгалж үлдэхэд нь нөлөөлжээ.

Ингээд Пакистанд болж байгаа үйл явдлын эргэн тойронд эргэлдээд үзье.

Өнөөдөр Пакистан улс дэлхийн хамгийн халуун цэгийн нэг болж байна. Дэлхийн нийтийн анхаарлын төвд байлгадаг ганцхан зүйл нь энэ улсад байгаа цөмийн зэвсэг. Дээрээс нь юу ч хийж мэдэх террористууд гэгдэх сэтгэхүйн доройтолтой хүмүүс эргэн тойронд нь эмх замбараагүй байдал үүсгэж байдлыг улам аюултай болгож байна.

Тэртээ цагт Пакистаны нууц албаныхны бүтээсэн “франкенштейнууд “ болох Талибууд эргэж амилаад амар заяа үзүүлэхээ болиод удаж байна. Талибуудыг бүтээхэд Америкууд гүнзгий гар бие оролцож тусалж дэмжин цагтаа “найз” явцгаасан улс. Афганистанд социализм байгуулахаар орж ирсэн зөвлөлтийн цэргийн эсрэг ашиглах гэж. Коммунизм ч ганхлаа, зөвлөлтийн арми ч гарлаа. Америкууд ч санаа нь амраад хэргээ бүтээгээд гараад явлаа. Тэд аймаар том мангас бүтээснээ тооцоолоогүй хаячихсан. Хүн гэдэг амьтны хувиа хичээсэн натур чанарын бодит жишээ. Одоо зуурсан жонхуугаа янзлах гээд тал талдаа зүдэрцгээж байна.

Миний уншиж мэдсэнээр бол Пакистан улс ардчилалын тухай 1970аад оноос эхлэн ярьжээ.Өнөөг хүртэл энэ улсын ардчилал руу орж өгдөггүй, хөгжилд нь саад болоод байдаг зүйлийн тухай бодож олох гээд тархиа гашилгах хэрэггүй. Шалтгаан нь ерөөсөө л феодалын ёс, авилга хээл хахууль. Улс төрчид нь бүгд өөр өөр юм ярина. Хоорондоо нэгдэнэ гэж байхгүй. Хэдхэн гэр бүл энэ улсыг захирдаг.

Тийм ч учраас Пакистаны баруун хойд мужид \Swat Valley\ талибууд хяналтаа тогтоогоод амжсан.

Талибууд лалын шашны хууль Шариагийн хамгийн харгис тайлбарыг хүчээр бий болгосон байдаг. Пакистаны засгийн газар байдал намжих болов уу гэсэн горьдлогын үүднээс тэдэнд шариатын хуулийг хэрэгжүүлэхийг зөвшөөрөөд гарын үсэг зурчихсан. Нөгөөдүүл нь маргаашнаас нь амьтан хүн ташуурдаж эхлээд байдлыг улам дордуулж орхилоо. Айж цочсон нутгийн ард олон хэдэн мянгаараа дүрвээд ѐстой нэг холион бантан болж байна энд. Пакистаны цэрэг цагдаагийн арми болон талибуудын хооронд болж байгаа “дайн” одоо хурц хэлбэрт шилжиж байна.

Талибуудад эзлэгдсэн тухайн бүс нүтгаас одоогийн байдлаар хагас сая хүн дүрвээд байна. Цагдаад халдах, дипломатуудыг барьцаалах, гадаадынхныг буудах , нутгийн хүмүүсийг дүүжилж хороох явдал байнга гаргана. Тэд 200 гаруй сургуулийн барилгыг устгаж үгүй хийсний ихэнх нь охидынх. Эмэгтэйчүүд нь нүүрээ бүтээж явах болсон нь өмнө нь энэ нутагт хэзээ ч байгаагүй явдал.

Хэт үндсэрхэг үзэлтэй, дээрээс нь шашны хэт үзэлтэй тэдэнд АНУ-ын Обамагийн засаг захиргаа хүндэтгэлтэй хандах нь юу л бол. Гэхдээ орчин үежсэн Талибуудтай ярилцана гээд энхийн арга зам эрэлхийлсээр байгаа. “Орчин үеийн үзэл бодолтой” талиб гэж бараг олдохгүй байхаа. Талибуудын эрх мэдэл тогтоно гэдэг бол товчхоноор хэлэхэд орчин үеийн амьдрал гэж байхгүй болно гэсэн үг.

Талибан гэдэг нь арабаар “шашны сурагч” гэсэн утга илэрхийлнэ. Шашны сургуулийн хөвгүүдэд Талибуудын заадаг хичээл бол Калашников бууг хэрхэн эзэмших, амиа золиослох халдлагад яаж бэлдэх , Куран судрыг ойлгох үгүй нь хамаагүй заавал цээжлэх. Охидыг сургуульд сурахыг хориглож, эмэгтэй хүн эмгэн болтлоо гэртээ суух ѐстой. Амьдралынхаа төгсгөлд л австайгаа хамт гэрээсээ гарна.

Ядрахад яр гэгчээр Балучистан муж Пакистан улсаас салан тусгаарлах тухай нилээд дээр үеэс бий болсон хуйвалдагч бүлэглэлүүдийн санаархал хурцдаад эхэллээ. Энгийн гэмгүй иргэдийг онилсон санаатай аллагууд үе үе гарч байна. Энэ мужид Балуч, Паштун, Панжаб, Хазара үндэстнүүд зэрэгцэн амьдардаг. Хамгийн аймшигтай нь зүв зүгээр бизнесээ хийгээд,эсвэл гудамжинд алхаж яваа энгийн иргэдийг алуурчид мотоцикльтой давхиж ирээд буудчихаад арилаад өгдөг. Энэ хавраас эхлээд Хазарууд руу чиглэсэн аллага ойр ойрхон гарч байна. Тэдний дунд цагдаагийн газрын дарга Хассан Али, Хазара Ардчилсан Намын дарга Хуссэйн Али Юүсэфи нар захиаллагат аллагад өртлөө.Энэ аллагыг лалын сүнни урсгалын хэт даврагч бүлэглэл Лашкар-и-Жангви зохион байгуулсан гэгддэг. Энэ бүлэглэлийн үйл ажиллагааг Пакистанд хориглосон байдаг. Өнгөрсөн жил энэ бүлэглэлийн толгойлогчид болох онц ноцтой алан хядагч болох 2 этгээд дээд зэргийн өндөржүүлсэн хамгаалалттай шоронгоос оргож амжсан.


2003 онд энэ алан хядагч бүлэглэл Хазаруудын сүмд бөмбөг дэлбэлснээс 53 хүн амь үрэгдэж,150аад хүн шархаджээ. Хазарууд лалын шашны Шиа урсгалыг дагадаг. 100 гаруй жил үргэлжилсэн хэлмэгдэл д өртөж, үндэстнээрээ мөхөх аюулд хүргэсэн гол шалтгаан бол тэдний шашин шүтлэг, үндэс угсаа юм.

Би зарим нэг хохирогчийн ар гэрийнхэнтэй уулзлаа. Гурилын үйлдвэрийн ажилчин Али Дауд бусад 4 хүний хамт ажил руугаа машинд суугаад явж байхад нь 2 мотоцикльтой алуурчид гэнэт гарч ирээд тал талаас нь буугаар шүршжээ. Тэд газар дээрээ нас барсан хийгээд бүгдээрээ хазара байжээ. Энэ хэрэг энэ оны 3-р сард гарсан.

“Яагаад ийм зүйл тохиолдов, шалтгааныг нь та юу гэж бодож байна ?” Даудын эхнэр Мариамаас асуухад,

“Надад мэдэх юм юу ч алга. Хазара гэдэг нь алуулах шалтгаан болсон байх” гэж Мариам хэллээ.

Би: “Алуурчдыг олсон боловуу?”

Мариам: “Олоогүй”

Тэднийх охин, хүү 2 той. Охин нь 13 настай , би түүнээс ганц нэг зүйл асуухыг оролдсон боловч тэрээр юм хэлж чадахгүй уйлаад л байлаа. Амьжиргаа залгуулдаг байсан ганц хүнээ алдсанаас энэ айл санхүүгийн хүнд бэрхшээлд унажээ. Охин нь сургуульдаа явж чадахаа больсон байна. Гэхдээ Мариамын үеэл Алидад охиныг сургуульд буцаж ороход тусална гэж байлаа. Даудынх талибын дэглэмийн үед Афганистанаас дүрвэж иржээ.

Бизнес эрхлэгч Хажи Саки том хүү Али Асхаарынхаа хамт амь үрэгджээ. Дэлгүүрт нь алчуурчид орж ирээд буудсан байна. Хажи 5 охин, 2 хүүтэй байж. Амиа алдсан том хүү нь 22 настай, дөнгөж сүй тавьсан байжээ.

Түүний эхнэрт ярих тэнхэл үнэхээр байхгүй байлаа. Ингээд хүргэн Абдул Халидтай ярив.

“Яагаад ийм зүйл тохиолдов?” гэж асуухад

“Ёстой хэлж мэдэх юм алга. Бид одоо хүртэл шокноос гараагүй л байна. Хазара байсан учраас л аллагад өртсөн гэж бодож байна” гэж Абдул хэллээ.

Би:“Алуурчдыг олсон уу?”

Абдул: “Олоогүй”

Энэ айлын бизнес зогсчээ. Лалын шашны уламжлалаар бол эмэгтэйчүүд ажил эрхэлдэггүй. Бэлэвсэрч хоцорсон эмэгтэйчүүдийн хувьд энэ нь хамгийн хүндрэлтэй асуудал байх шиг санагдсан.

2001 оноос хойш 200 шахам хазара санаатай аллагад өртөж амь насаа алдан, шархагдагсдын тоо 300 давжээ. Үүний ихэнх нь сүүлийн 2 жилд болжээ.

Одоогийн байдлаар аллагыг зохион байгуулсан, үйлдсэн гээд нэг ч хүн шүүхээр шийтгүүлээгүй байна. Салан тусгаарлагч хуйвалдагч бүлэглэлүүдийн явууллага эрчимжиж мужийн Засгийн газар дахь төвийг сахисан,шударга байдлыг эрхэмлэдэг улс төрчид, армийнхнийг онилсон захиаллагат аллага, барьцаалах явдал газар авч байна. Нөгөө талаар энэ муж Энэтхэг Пакистаны зөрчлийн голомт. Пакистаныг салган хуваахын тулд Энэтхэгийн аюулгүйн алба хуйвалдагч бүлэглэлүүдийг зэр зэвсгээр хангаж санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж байна гэж Пакистаны тал үздэг. Энэтхэгчүүд болохоор тэд энэ хэрэгт ямар ч холбоогүй гэж мэлздэг.

Балучистанд талибуудын тоо өссөөр байна. Тэдний гол нуувчууд Күеттагийн эргэн тойронд байна. Тэр байтугай талибийн удирдагч Мулла Омар энэ хотод нуугдаж байгаа гэж үздэг. Хэн ч тэдэнд энэ мужид хөл тавь гэж зөвшөөрөөгүй байхад чадаж байгаа нь хачирхалтай. Бодоод үзэхүйд энэ мужид тогтворгүй байдлыг бий болгоод байгаа “үл үзэгдэх хүчнүүдэд” талибууд хэрэгцээтэй хоол болдог байх. Балучистан нь байгалийн баялагаар баян. Алт,зэс,нүүрснээс гадна дэлхийд томоохонд орох байгалийн хийн нөөцтэй.Тэгсэн хирнээ Пакистаны хамгийн ядуу, анхаарлын гадна орхигдсон . Энэ муж 2 дахь Swat Valley болох зам руугаа явж байна. Салан тусгаарлах тухай асуудал дээр Хазарууд эсрэг байр суурьтай, дэмждэггүй, Пакистан гэсэн нэг л улс байх ѐстой гэж үздэг юм байна.

Ажилсаг хөдөлмөрч , авьяастай, цэвэрч, эв нэгдэлтэй гэсэн тодорхойлолт бол Хазаруудын имиж. Зэрэгцэн амьдарч байгаа бусад үндэстнүүдтэй ахан дүүсийн харилцааг эрхэмлэдгээс гадна шударга ѐс, тэгш эрх, эрх чөлөөтэй байхын чухлыг илүү их мэдэрдэг хүмүүс шиг санагдаж байлаа. Ялангуяа туулж өнгөрүүлсэн зовлон бэрхшээл нь тэдэнд эв нэгдэлтэй байхын чухлыг ойлгуулсан гэлтэй.

Хазара овгийн удирдагч Сардаар “Пакистаны 250 мянга гаруй хазара иргэд хилийн чанадад дүрвэн амьдарч байна. Хамгийн гол нь аюулгүй тайван орчинд амьдрахыг хүссэн нь тэдний дийлэнх нь. Энд байдал ширүүн болж байна. Хэзээд юу ч болж мэдэхээр байгаа. Бусад оронд хөрөнгө оруулалт хийгээд амьдарч байгаа маш их мөнгөтэй олон хүн бий. Би нэг зүйлийг мөрөөдөж байна. Биелэх эсэхийг нь мэдэхгүй юм. Хэрвээ монголчуудтай холбоо тогтоож хамтран ажиллая гэх юм бол тэдгээр хазара хүмүүс Австрали, Канад ...гэхээсээ илүү Монголыг сонгох болно. Үүнийг л би мэдэж байна. Бид чинь монголчуудын нэг хэсэг шүү дээ.Хазарууд ХАА-н салбарт мэргэшиж дадлагашсан хүмүүс. Уул уурхай,газар шорооны ажилд асар их туршлагатай. Дэлхийд томоохонд тооцогддог Балучистаны нүүрсний уурхайн ажилчдын 70 гаруй хувь нь хазарууд байдаг. Хазарууд Афганистан руу буцаад явах болов уу гэж чи асууж байна, очоод агуйд амьралтай биш дээ. Талибануудын өндийлтийг чи харж байгаа. Тэд хэзээ л бол хэзээ Афганистанд хүчээ авахаар болчихлоо. Балучистаны ирээдүй дайны ирмэг дээр байна” гэж ярилаа.

Дараа нь Сардаар гуай “ Би нэг зүйлийг асуумаар байна . Чи юу гэж бодож байна, Монголчууд биднийг хүлээн авах болов уу?” гэсэн юм.

800 жил өнгөрч бидний хооронд алд дэлэм өөрчлөлт, ялгаа гарсан нь мэдээж. Зөндөө бэрхшээл тулгарна.Тэвчээр л бүхнийг шийдэх байх. Гэхдээ миний бодлоор тэд Монголчуудын маань хэсэг хэвээрээ л байгаа.



Бид тэднийг хүлээж авч чадах болов уу? Хариултыг уншигч танд бас үлдээе.



Эцэст нь та бүхэнд “Монголчууд та нартайгаа холбоо тогтоомоор байна” гэсэн Хазаруудын чин хүслийг уламжилж байна.

Намайг Күеттагаас явах үед онц байдал цуцлагдсан байлаа. Балуч үндэстний лидерүүдийн амийг хороосон явдлыг эсэргүүцсэн жагсаал цуглааны үеэр 10 гаруй хүн амь насаа алдаж,хэдэн арваараа шархдан, сая саяар хэмжигдэх рупиний эд зүйлийг эвдэлж хэмхлэн галдан шатаажээ.

Сурвалжилсан сэтгүүлч Н.Болормаа

Пакистан. Күетта хот.

Жич: Уншигч та санал хүсэлтээ мөн англи хэл дээр www.hazaranation.com, altaf_za@yahoo.comThis email address is being protected from spam bots, you need Javascript enabled to view it хаягаар илэрхийлээрэй.

Зураг: Зохиогч хазара багш эмэгтэйн хамт.



Мэдээлэлийн Эх Сурвалж энд дарж авна уу

Хазара, Аймак, Могол ,Мугал


Энэхүү мэдээлэлийг Монгол Туургатаны Хуралдайгаас авлаа.


Эртний Ираны нутагт өдгөө дөрвөн ондоо түүхтэй Монголчууд бий. Эдгээр нь Хазара, Аймак, Могол бас Мугал юм. Могол болон Мугал нь адилаар Монгол гэсэн үг боловч суурьшсан нутаг , тухайн бүсд ирсэн цаг хугацаанаасаа хамаараад ондоо утга агуулах болсон байна. Товчдоо Хазара нарыг Чингис Хааны эсвэл Хүлэгүгийн цэрэг гэдэг бол Аймак нь Хүлэгүгийнх нь лавтай юм. Мугал нь Их Мугал Улсаас үүсэлтэй Цагаадайн угсааны Төмөр хааных бол, харин Могол нь хэзээ ирсэн нь тодорхойгүйн дээр тооны хувьд маш цөөхөн бөгөөд эртний Монгол хэлийг хадгакж үлдсэн цорын ганц нь гэдгээрээ ялгарах юм бусдаасаа. 1970-д онд ердөө 200-аад настайчуул л цэвэр Монгол хэлээр ярьж байжээ. Өдгөө тэд нь устах ирмэг дээр тулаад байгаа тул бид түүх, хэл соёлын судалгаагаа шат ахиулахын тулд нэн түрүүнд Моголчуудыг судлах нь зөв юм.


Хазарын овог аймгууд болоод оршин байх газруудыг "Хазара Форум" -с бэлтгэн тавьсан байгааг сонирхоно уу. Хэдийгээр шинжлэх ухааны баттай тодорхойлолт байхгүй ч одоогоор Хазарын талаар хамгийн дэлгэрэнгүй байгаа мэдээ. Түүнчлэн дайны байдал тогтворжтол үүнээс илүү мэдээлэл олдохгүй биз ээ.

Ойрах Дорнодод оршдог өөр нэгэн Монгол угсаатан нь "Аймак" нар юм.


Аймак нарын байх уулархаг нутаг нь Перс буюу одоогийн Иран Пакистаны дундах газар юм. Харин тэдэнд Төмөр хаан түүний дараа Персийн Shah Abbaс хаанаас хуваарьлан оноосон Хэрат хавийн газрыг 1870н онд Афганистаны хэсэг болгосноор өдгөө тэд Афганичууд гэх нэрийг зүүх болжээ. Аймак нарыг зарим судлаачид Сунни шашинтай Хазара нар гэж үздэг. Хэдий Хазара; Аймак нар нь хоорондоо онцын холбоогүй байсаар удаж байгаа боловч шашин шүтлэгээр хавчигдан гадуурхагдаж, үй олноороо сүйрч байгаа Хазара нар Аймак нарыгаа өөрсдийнх нь тухайд юу боддогийг мэдэх гэж бас холбоо тогтоох гэж ч үздэг юм байна.

Аймак нар нь ерөнхийдөө адилгүй цаг хугацаа, шалтгаанаар Ойрах Дорнотод очсон Монгол аймгуудын нэгдэл юм. Тэдний дотроос хамгийн томоохон 4-н аймаг нь Timuri, Taimani, Jamshidi, болон Firozkohi. Тимури нь Төмөр хааны буюу Цагаадайн тэргүүлж авч үлдсэн Барулас аймгийнхны хойч. Таймани бол Мөнх хааныг насан эцэслэх үед Хүлэгүгийн цэрэг нутаг бусах болсны улмаас одоогийн Өмнөд Афганистаны хил дээрээс буцаж чадаагүй буюу эсвэл тэндээ буйраа сахин үлдсэн Нэгүдэр жанжны доорхи Тамма Монголчууд гэжээ. Firozkohi (Хөх уул) болон Jamshidi нарын тухайд тодорхой мэдээ байхгүй байна.

Харин өөр нэгэн Латхам гэгч судлаач эдгээр 4-н том аймаг нь Тимүни; Хазара; Зури; Тимури нар гэжээ.

Алин боловч дөрвөн том аймаг тийнхүү нийлж Чахар (Чаар) Аймак буюу Дөрвөн

(Баруун гэх утга бас давхар агуулдаг үг) Аймаг болно. Гэсэн ч Чахар аймаг нь саяны дурдсан дөрвөөс ангид хүчирхэг аймаг гэж маргах ч хүмүүс байдаг. Бас бусад жижиг "Аймак" нарын талаар мэдээлэл хомс байна. Юутай ч олон жилийн туршид эх нутгаасаа салсан тэдний үр хойч ч аймаг гарлынхаа дэлгэрэнгүй тайлбарыг мэдэж байх нь эргэлзээтэй юм. Афганистанд одоо 135000 гаруй "Тимури Аймак" нар амьдардаг юм байна. 1871 онд хэвлэгдсэн "Энэтхэг, Өмнөд, Зүүн Азийн Нэвтэрхий Толь"-д бичсэнээр бол Аймак нар нь тухайн үед 400,000лаа байжээ. Мөн тус номд бичсэнчлэн Хазаражат гэх нэрээр Аймак, Хазара нарын хамтран орших газрыг хэлнэ гэжээ.

"Аймак" нар нь 1970-д оноос өмнө бүхэлдээ нүүдэлчин ахуйтай байсан боловч засгийн газрын шаардлага, урт хугацааны дайн дажингаас үүдээд жилийн хагасыг тариа тарьж өнгөрүүлэн үлдсэн үеүүдэд нь харин нүүн амьдардаг юм байна. Тэд 20-р зуунд Монгол гэрт амьдарч гэрийн үүдээ зүүн зүгт хандуулан барьдаг байжээ. Энэ нь Монгол Туургатны өлгийтэй ямар нэгэн агуулгаар холбоотойг мэдэхгүй ч тэд соёл уламжлалаа Хазара нараас илүүтэй авч үлдсэн бололтой. Тэд одоо ч овог аймгийн хэлбэрээр амьдарч нүүдэлч овгийн ёс дүрмийг хатуу баримталдгийг тэдэнтэй уулзаж, таарч байсан гадны, сэтгүүлч, сонирхогчид олонтаа бичсэн байна.

Хэл, Соёл : Тэд Исламын шашны Сунни урсгалыг дагадаг учир Хазара нараасаа салсан болтой юм.

Хэлний тухайд: Тэднийг Индо-Европ талын хэлтэй гэж зарим тэмдэглэлд байгаа ч Тимури Аймак хүний өөрийн бичсэнээр бол Алтай язгуурын хэлээр ярьдаг гэжээ. Гэвч өдгөө тэдний ихэнх нь Перс хэлний Афган аялга болох Фарзи/Дари хэлээр ярина (Учир нь энэ нь Афганий үндсэн хэл юм. Сургуульд энэ хэл дээр хичээл заадаг). Чухам Хазара нартай адил Хазаражатаар ярьдаг байсан эсэх нь тодорхойгүй ч тэдний унаган хэл уулынх талынх гэж ялгардаг байжээ.

Хазара, Аймак нар нь адилхан намавтар нуруутай, өргөн цээжтэй, өтгөн ширүүн хөмсөг, гил хар үстэй Төв Азийнхны ерөнхий төрхтэй. Мэдээж өвөрмөц шинж нь бол бидний Монголын төвгөр хацар, өндөр шанаа болон үл мэдэг давхраат хурц нүд билээ. Хэдийгээр интернэтэд тавигдсан зургууд ихэнхдээ Индо-Европ дүртэй байдаг нь үнэн байдалд нийцэхгүй. Жинхэнэ Хазара нар бол харахад л Ойрах Дорнотыхноос эрс ялгардаг.
  Мэдээлэлийн Эх сурвалж энд дарна уу

Гулам: Бид Монголд хөл тавьсан анхны хазара оюутан


Өнөөдөр сонинд Хазара оюутануудын өгсөн ярилцлагыг энд орууллаа.
Э.ЭНХ (2009-10-03)


Гулам Аббас, Мэгдад Салехи, Захра Хуссейн нар Монголд сурч байгаа анхны хазара оюутнууд. “Цахим өртөө сүлжээ” төрийн бус байгууллагаас хазара залуусын дунд зарласан тэтгэлэгт хөтөлбөрийн ялагчаар тодорч, МУИС-д сурах эрх авсан адтай залуус.


“Хазарачууд XIII зуунд Афганистанд суурьшсан Монголын байлдан дагуулагчдын үр удам. Хүн амын тоогоороо улсдаа гуравдугаарт ордог энэ угсаатны бүлгийнхэн тажик хэлний онцгой аялга болох хазарачи хэлээр ярина” хэмээн Афганистаны Ардын ардчилсан намын Төв хорооноос гаргасан товхимолд дурдсан байдаг аж.

Чингис хааны байлдан дагууллын үед ертөнцийн нөгөө хязгаарт орхигдсон монгол угсаатныхаа үр хойч болох залуус үндэс угсааныхаа түүх соёл, орчин үеийн боловсролын ёроолгүй далайгаас сувд шүүрдэхээр сурч байна. Буун дуу, дэлбэрэлт, алан хядлагын түгшүүр дунд амьдардаг гэж бидний ойлгодог Афганистан улсын харьяат хазара залуустай ийн ярилцлаа.

-Та гурвыг Монгол Улсын Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах болсонд баяр хүргэе. Хичээлдээ ороод сар гаруй болжээ. Манай орон ямар санагдаж байна даа?

-Гулам: Баярлалаа. Юуны түрүүнд биднийг МУИС-д сурах боломж олгосон БСШУ-ы сайд Ё.Отгонбаяр, “Цахим өртөө сүлжээ”-нийхэндээ баярлаж байгаагаа танай сониноор дамжуулан уламжилъя.

Бид үндэс угсаа нэгтэй ард түмэн. Хазарачууд монголчуудтай холбоо харилцаагүй байсан. Найман зууны турш тасарсан энэ холбоог сэргээж, элэг нэгт ах, дүүсийнхээ найрамдлыг бэхжүүлж, холбох гүүр болно гэж өөрсдийгөө ойлгож байна. Бид эзэн Богд Чингисийн нутагт хөл тавьсан анхны хазара оюутнууд болсон байх аа. Монголын тухай анхны мэдээллийг интернэтээс авсан. Монголын газар нутаг, уулсыг хараад эх орондоо ирсэн мэт мэдрэмж төрсөн. Гадаадад ирлээ гэж ер бодоогүй.



-Та нар Монголд суралцуулах тухай мэдээллийг яаж авсан бэ?

-Мэгдад: Тэтгэлэгт хөтөлбөрийн тухай мэдээлэл интернэтээр цацагдсан. 30 гаруй хүүхдээс бид гурав шалгарсан.

-Та гурав Афганистанд төрсөн үү?

-Гулан: Мэгдад Кабулд, Захра Бамианд, би Пакистанд төрсөн.

-Афганистаныг дайн байлдаантай тайван бус орон гэж олонх хүн ойлгодог. Монголоос энхийг сахиулагчид очиж байсан.

-Гулам: Тийм ээ, Афганистан 30-35 жил иргэний дайнд нухлагдсан. Дайны үед бид хүүхэд байсан болохоор энэ талаар сайн мэдэхгүй. Тэр үед олон хүн эх орноо орхин дүрвэсэн. Хазарачууд гадаадад 10 гаруй жил амьдарсан. Мэгдад 2001, Захра 2003, би 2006 онд л эх орондоо ирсэн. “Талибан”, “Аль-Каида”, “Жихад” бүлэглэлийн өдөөсөн дайны уршгаар хүнд байдалд орсон. Харин 2001 оноос америк цэргүүд ирж, энх тайвныг тогтоож, улс орныг маань төвхнүүлж байгаа. Монголын энхийг сахиулагчдыг очиход манай хазарачууд их баярласан.

-Афганистанд хазарачууд олон уу?

Мэгдад: Дэлхий дээр 10 сая гаруй хазара үндэстэн байдгийн найман сая нь Афганистанд амьдардаг. Харин Кабул хотын иргэдийн 60 хувь нь хазара. Хүн амын боловсролтой хэсэг нь Кабулд оршин суудаг.

-Танай гэр бүлийнхэн аль хотод нь байгаа вэ. Тэндхийн хүмүүс юу хийж амьдардаг бол?

Гулам: Манайх Кабулд байдаг. Хазарачуудыг 1980 оны дунд үе хүртэл дээд сургуульд оруулдаггүй хуультай байсан. Тиймээс ихэнх хазарачууд хөлсний ажил хийж амьдралаа залгуулдаг. Манай аав Пакистанд жимс худалддаг. Харин Захрагийнх Бамианд хүнсний жижигхэн дэлгүүртэй. Мэгдадын аав нас барсан.

Иранд нэг сая хазара үндэстэн байдаг. Тэд ихээхэн хүнд хэцүү нөхцөлд амьдардаг. Ираны цагдаа нар хазара хүнийг барьж аваад зодох юу ч биш. XIII зуунд Чингис хаан бидний өвөг дээдсийг хүйс тэмтэрч байсан гээд тэр.

-Бамиан Афганистаны хот уу?

-Захра: Хазаражат бол хазарачуудын амьдардаг бүс нутаг. Афганистаны төвд байдаг энэ хэсэг одоо хамгийн тайван газар болсон. Яагаад гэвэл энхийг сахиулагчид тэднийг хамгаалж байгаа болохоор. Харин Бамиан Хазаражатын соёл урлаг, нийгмийн төв нь. Бамианы амбан захирагчаар Афганистаны түүхэнд анх удаа эмэгтэй хүн сонгогдсон, тэр нь хазара хүн. Афганистанаас анх удаа олимпийн медальтан төрсөн. Тэр нь бас хазара хүн байсан. Бээжингийн олимпоос дөрвөн монгол хүн медаль авахад бид их баярласан.

-Хазарачуудад сурах бололцоо нээгдсэн биз дээ?

-Гулам: Нээлттэй болсон. Дээд сургуульд элсэхийн тулд уралдаант шалгалт өгдөг. Шалгаруулалтын эхний 10 байрт хазарачууд ороод эхэлсэн.

-Та гурав монгол хэл хэр сурч байна?

-Сурч байгаа. Хичээл дээр өдөр бүр “пөөх” гэж дуу алддаг.

-Яагаад тэр вэ?

-Хазара үгтэй ижил утга, дуудлагатай монгол үг гараад ирдэг байхгүй юү.

-Тийм үү. Ойролцоо утга, дуудлагатай ямар үг байна?

-Жишээ нь, цай оочих гэсэн монгол үгийг хазарачууд “очи” гэж хэлдэг. Хотон шувууг “хоту” гэдэг. Бидний үгийн өргөлт эртний монгол дуудлагатай, баруун монголчуудынхтай адилхан аялгатай. Нэг удаа бид нэгэн зоогийн газраас гараад буцах замаа олохгүй төөрчихлөө л дөө. Тэгээд таксины жолоочид учраа хэлсэн. Жолооч англи хэл мэдэхгүй байсан ч яаж ийгээд ойлгуулсан. Биднийг хазара оюутан гэхэд маш эелдэг хүлээн авч, сургуульд хүргэж өгсөн. Ийм тохиолдол цөөнгүй гарсан. Хазара гэхээр хүмүүс сайхан хүлээж авдаг.

-Та нар гэр рүүгээ холбоо барьж байна уу?

-Интернэтээр холбоо барьдаг, долоо хоногт нэг удаа утсаар ярьдаг юм аа.

Тэд гурвуул 20 настай үе тэнгийнхэн. Захра охин МУИС-д сүлжээний инженер, Мэгдад нийгмийн ухаан, монгол хэл судлал, Гулам түүх, сэтгүүл зүйн чиглэлээр суралцахаар мэргэжлээ сонгожээ.

Мэдээлэлийн эх сурвалж http://www.mongolnews.mn/unuudur.php?n=41607

Хазара Талибан


Хоридой Мэргэн Блогоос энэ мэдээлэлийг авлаа.

Сүбээдэй (зочин)


Миний бие Хятадын Гуандун мужын Фошан хотод нэгэн тээвэрийн компани дээр Афганийн Хазара хүмүүстэй уулзаж ярилцаж явсан минь санагдлаа. Тэд олон үеэр пуштун болон узбек тажикуудад хавчигдан дарлагдаж хэцүү бэрх түүхийг туулан ирсэн бөгөөд Оросын эзэгнэлийн Ардчилсан Афганистаны үед харин нэлээд сэхэж нилээд залуучууд нь Орост боловсрол эзэмшиж хүн ард нь соёлжиж бусад үндэстэнүүдтэй зэрэгцэн алба хашиж албан тушаал эзэлж чадах болсон гэдэг. Харин Наджибуллагийн дэглэм унаснаар Талибан гарч ирж дахин хазара нарыг мөшгин хэлмэгдүүлэх устгах болсон байна. Иймээс тэдний боловсролтой болон хуучин системд зүтгэгчид нь гадагш дүрвэж өөрийгөө хамгаалах зэвсэгт бүлэглэлүүд нь улмаар Ахмад шах Масуд болон узбек Дустумийн Хойдын эвсэлтэй нэгдэн талибаны дэглэмин эсрэг тэмцэлд хүч хавсарсан тухай энэхүү видеод байх шиг байнаа. Миний танилцсан хүмүүс бол Талибаны дэглэм унасны дараа Тажикстанаас нутагтаа буцан ирж арилжаа наймаа эрхлэх болсон хүмүүс байлаа. Тэд оросоор сайн ярих бөгөөд царай зүсний хувид узбек монгол хоёрийн дундах эрлийз ч юм шиг санагдсан гэхдээ нүд бол яг монгол бор нүдээ, хамар тийм ч өндөр биш үс сахал лалуудийг бодвол арай шингэн, намхавтар өргөн хүмүүс байлаа. Та нар чинь Монгол гаралтай шүү дээ бид чинь нэгэн цагт нэг их гүрэн байлаа гэхэд сайн мэдэхгүй юмаа сонсоогүй ээ гэхдээ магадгүй юм байна гэж хүлээн зөвшөөрсөн л дөө. Тэд энэхүү мэдээлэл түүхийн талаар мэдлэг хомс юмуу эсвэл хүлээн зөвшөөрөхөөс айдагч юм уу итгэл муутай л байна лээ. Аав аймак зэрэг нэлээд хэдэн үг нь монгол хэлтэй адил юм билээ. Контайнер нь Иранаар дамжиад 2 сар шахуу болж очдог гэнэлээ дээ. Дараа тааралдвал зураг хэргийг нь аваад үлдэхээ мартахгүй ээ.



2009 оны 02-р сарын 03
Baatar

Harhad yg Mongol araggvi l yumdaa. Hazara Mongolchuudaar baharhaj bna. Vneheer baatarlag iim bh yostoi Hazara Mongolchuudaa uragshaa. pushtuunuudiin (taliban)zvrheer tug tahitugai.

2009 оны 04-р сарын 18 
Jargal

Bi odoo Afghanistand HUB-iin baiguullagad ajillaj bbaigaa hun l dee. Manai office-d neg hazara mongol baidag. Namaig irsen udruus l hamgiin turuund uuriiguu taniltsuulj Chingis haanii ur sad gedgeeree baharhaj yavdag tuhaigaa yarij baisan. Unendee Chingis haanii tuuhiig ih sain meddeg yum baina. Bi Kabuliin office-oos end Kandahar-iin office-d 3 sar ajillahaar irsen. Ene ni talibanuud bairladag umnud busiin tuv hot, auylgui baidal ni Kabulaas dor. Ene Kandahar hotiin hoid uuland 40 alham gishguurtei shat baidag gene. Chinges haanii daraahan uyes Babur haan bariulsan tuuhtei gene. Ene shataar garch umnud hesgiin uls gurnuudtei diplomat uulzalt hiideg baisan yum baina. Afghanistanii ded erunhiilugch ni hazara undesten, hed heden ih hurliin gishuun emegtei baidag, Bamyan (hazara undestnii gol bairshin amidardag heseg) hotiin darga ni hazara mongol emegtei songogdon ajilladag gesen. Geh metchilen yarival sonin ih l baina. Negtgej baigaad neg yum bichnee.


2009 оны 06-р сарын 13baag (зочин)

Bi Hazara undesteui harilza togtooj gin bat urag barildmaar baina . Tusalna uu. baag_1991@yahoo.com


Мэдээлэлийн эх сурвалж энд дарна уу

Хазара Монголын тухай Хазара

 Тэнгэр Блогоос энэхүү мэдээлэлийг авлаа.


О.Батбаяр гуайн энэхүү нийтлэл Хазара нарын түүхтэй холбогдох шижим , түүхийн ул мөрийг гаргаж ирсэнээрээ онцлог.

Хазар Монголын талаар тодруулах зорилгоор Bernerd lewis -middle east 2000 years history, Gascoigne Great moghuls. E.Acton ruissia past and present . A.Cotereel history china зэрэг номуудаас сонирхлоо. Энэ талаар ойлгосон зуйлсээ та бvхэнтэй хуваалцъя гэж бодлоо. Лалийн орнууд Монгол ба Туркийг "Талыхан" гэж нэрлэж заншжээ. Анхний талын хvмvvс болох Туркууд манай эриний 900 оны vэд Лалийн ертєнцєд орж ирж одоогийн Иран, Ирак, Афганийн болон Оросийн зарим нутгийг эзэлж улмаар одоогийн Туркийн нутагт сууршиж сэлжукууд гэж нэрлэгджээ. Нєгєє хэсэг нь Египэт, Сири, Либаний хавиар тєвлєрч Мамлукийн Султанат гэсэн улсыг байгуулжээ. Ингээд талыхан буюу Туркууд Монголчуудыг иртэлх 250 жилд царай зvс єєрчлєгдєж бас ч vгvй соёлжиж, сууршин амьдрах болжээ. 250 орчом жилийн дараа талаас дахиад Монголчууд ирлээ. Туркуудийн гаргасан зам туршлагаас ч сурсан зvйл бий байх. Хорезмиййн омголон шахийг цохиод Багдадийн халифийг сvйрvvлээд Пэрс, Иранийг Афгантай эзлээд Дэли бас хурэв. Хойд талд нь Азербайджан, Армян, Гvрж бусад уулийханг эзлээд сэлжукий Туркуудййг жаахан цааш нь шахаад одоогийн Иранийн нутагт байгаа Табриз хотод тєвлєрсєн Ил хааны гэж нэрлэгдэх улсыг байгууллаа. Энэ vед буюу Ил хааны єлзийт хаан Жэвш Рашуд Данаар Монголын тvvхийг олон хvний оролцоотойгоор бичvvлж бидэнд vлдээжээ. Дэлхийн дийлэнх Монголын гарт орлоо. Хойд талд алтан орд зvvн Европийг, зvvн талд Зvчийн улс тєв Азийг урд талд Хубилайн Юан гvрэн зvvн ємнєд Азийг хянана. Улмаар Ил хаанийхан лал шашинд орж тvvний гол тєлєєлєгч болсон бєгєєд Монголчуудын лал шашины хєгжилд оруулсан нєлєє нь тэднийг нэгтгэж шашиныг хvчирхэгжvvлж улмаар эдгээр орнууд Монголын хууль татвар, цэргийн онолуудыг авч хэрэглэсэнээр тодорхойлогдоно. Гэвч Хvлэгv хаан буюу Абу сайд хааны vхэл 1360 онд Ил хааны ордныг задалж олон бие даасан жижиг улс vvсжээ. Гэсэн хдий ч Иран дах монгол угсааны олон жижиг улсууд хэдэн зуун жил оршсоор байсныг Ираны тvvхийн номнуудаас харж болно. Энэ vеэр Персvvд ба Туркууд жаахан сэхээд авч, Узбекvvд ч мєн хєл дээрээбосоод ирэхээ болжээ. Гэхдээ бас л болоогуй байж. 1380 онд Самаркандад Монгол угсааны нилээн Тvрэгжсэн алтан ургийн хvргэн Тємєр хаан хvчийг олж байлаа. Тvvнийг олон улс булаацалддаг боловч тэр єєрийгєє Монгол гэж тооцдог нилээн Тvрэг цус холилдсон ч алтан ургийн хvргэн буюу курган гэж тэндээ монголчуудад дуудагддаг тvvгээрээ их бахархдаг тэр ч утгаараа алтан ургийн хvн биш боловч монголчуудын дэмжлэгийг олсон ажээ. Буцаад задарсан олон жижиг улсыг нэгтгэж 1400 он гэхэд одоогийн Афганистан, Пакистан, Энэтхэгийн хойд тал Иран, Ирак( арабийн ертєнцийг араб хэлээр ярьж бичдэг Сири, Либан, Иордан, Египэт, Арабийн эмиратууд гол тєлєєлєгч бєгєєд арабийн гол хvч Багдадийн халифатийг бут цохисон нь арабуудын хvчийг олон зуун жилээр сулруулсан юм гэжээ) Азэрбайджань Узбекстан болон уулийханийг бvгдийг нь нэгтгээд баруун талд Туркийн Анатолий хотод хvрч Мамлукийн туркийг дараад цаашлан одоогийн Израйл Сирийн маргалддаг Голань єндєрлєг дээр сэлжукийн туркийг Египэт лvv ухраажээ. Сэлжукийн туркvvд 1260 онд Чингисийн цэргийг, 1400 онд Тємєрийн цэргийг, 100 жилийн дараа Бабурийн цэргийг дамаскт зогсоосон эрэлхэг дайчид боловч Туркийн тvvхчийн бичсэнээр Монголчууд тэдний хvчийг сульдааж тэд улмаар Мамлукийн туркvvдийн эрхшээлд оржээ. Хэрэб тэр Египэтийг эзэлсэн бол одоогийн лалийн ертєнц тvvний гар дор бvрэн орох байжээ. Энэ vеийн талаар Сирийн тvvхч "Талын хvмvvсийг талыхан буюу Туркууд Монголыг Сирийн нутаг дээр зогсоосон юм гэжээ. Тэд хоорондоо цэргийн тактик засаглал, ахуй, соёл, хувцас, царай зvсээр тун бага ялгаатай байлаа...," гэж бичжээ. Ингээд Тємєр хаан эзэлсэн газраа єєрийн хvмvvсээ суулгаад фэрганийн тал руу буцлаа. Одоо тvvнд єєр нэг зорилго байв. Энэ бол хятадийг дайлаар мордох. Хятадууд монголчуудыг 1340 оны орчим хєєж явуулаад нилээд хvчирхэгжиж амжсан байлаа. Энэ vеийн хятадын тvvхийн ном дээр тэд Тємєр хаанаас айж сандарч байсан тухай их тод дурсчээ. Гэвч хятадууд азтай байж. Тємєр хаан 1405 онд дайнд бэлтгэж байгаад нас баржээ. Тvvний бунхан одоог хvртэл Самаркандад байсаар байна. Тємєр хааны vхлээс хойш Лалийн ертєнц хуваагдаж эхлэв. Монгол угсаанийхан ч тэр, Пэрс туркууд ч тэр тус тусын жижиг улсыг байгуулж эхэллээ. Гэвч энэ vед Монголчууд бас л хvчтэй Монголын энерги бас л зарцуулагдаж дуусаагуй байв. Євєєгєєсєє 100 жилийн дараа Тємєрийн ач хvv Бабур Самаркандад хvчийг олж эхэллээ. Буцааж их улсыг байгуулах зорилго тvvнд байв. Тэр зорилгоо авга ах нараасаа Кабул, Гэрат, Кандагарийг салгаж одоогийн Узбекийн нутагтай нэгтгэснээр эхэлсэн юм. Энэ vед Афганийн эдгээр хойтууд монголчуудын гар дор худалдааны том тєвvvд болон цэцэглэж байлаа. Ингээд Кабулд тєвлєрч улмаар Пэрс дэх Пэрс ба Монгол жижиг улсуудыг нэгтгэж Тємєр хааны буюу євєєгийнхєє замаар уулыхан буюу Азэрбайджан, Гурж, Армян цаашлаад Туркийн Анатолий хотийг дайлаар мордож дахиад л Сирийн нутаг дээр хvчтэй эсэргvvцэл vзээд цааш байлдалгvй буцжээ. Тvvний зорилго энэтхэг байлаа. Євєє Тємєр хааны Дэли-г захируулж орхисон жанжин vр сад єєрсдийгєє Хир хаан гэж єргємжлєєд бие даажээ. Тvvний эрхийг халсан зарлиг гаргахад тэрээр байлдая гэжээ. 1525 онд олон зуун заан бvхий Ибрахимаар удирдулсан Хир хааний армийг бутцохиж Дэлийг эзэлжээ. Ингээд Монголчууд Афганистан ба Узбекстан Энэтхэгт тєвлєрсєн Их Могул улсыг vндэслэлээ. Энэ vед хойд талд Алтан ордныхон сулдаж байлаа. Москвагаас урагш 200 км орших Куликовийн талд 1380 онд цохиулсан Алтан ордыхон Астрахан, Казань ба Кримд тєвлєч байлаа. Дєнгєж 1480 онд л Оросийн Иван ИЙЙ Монголийн дарлалыг тєгсгєл боллоо гэж зарласан бєгєєд тэр хvртэл татвар тєлсєєр байжээ. Казань Астраханийхан 1550 оны vед л Оросын эрхшээлд оржээ. Харин ногой татар буюу нохой татарууд болохоор бvр 1700 оныг хvртэл бие даасан байдалтай байсаар Оросын эрхсээлд оржээ. Кримийн татарууд харин Оттаманийн эрхшээлд 17 зуунд орж, улмаар оросийн эрхсээлд оржээ. Кримийн татарууд 18 зуун хvртэл Орос Украйнаас боол олзолж турк лvv зардаг байсан тухай бичигджээ. Энэ vеийг хvртэл тэд хvчирхэг хэвээр байжээ. Буцаад Дэлиг харвал Бабур хаанй Их Монгол буюу пэрс дуудлагаар Их Могхул эсбэл Их Мугхул гэж дууддаг улс Монголийн хvч хаашаа шилжсэнийг харуулна. Тэдний ємнє хатуу ширvvн 300 жилийн нас угтаж байлаа. Бабур байлдан дагуулагч тодийгvй сайн удирдагч байснаараа Тємєр хаанаас ялгарсан юм. Тємєр хааныг сайн байлдан дагуулагч болохоос тєрийн удирдагч байж чадагvй гэж нэгэн тvvхч дvгнэсэн байна билээ. Бабур єєрийн дурдтгалыг бичиж ур удамдаа vлдээсэн нь одоог хvртэл хадгалагджээ. Тvvний дуртгал нь Их Могул гvрнийг удирдах vндсэн номлол болж чадсан гэж дvгнэгжээ. Гэвч Бабураас хойш Их Могулийн хаадууд тvvний бичсэн гэрээслэсэн олон зvйлийг огт хайхраагуй юм гэжээ. Их Могул гvрэнд урвалт шарвалт, эрх мэдлийн дайн, архидалт энэ 3 бол тvvний хvчийг олон удаа сулруулж байсан юм тэр vр удамдаа ч сэргийл гэж гэрээсэлсэн юм. Гэвч монгол генд кодлогдсон энэ шинжvvд Их Могулын тvvхэнд мєрєє vлдээсэн юм . Ердєє л Бабурын дараах хvv Хумиян хаанийг Кабулд байсан тєрсєн дуу Карим нь Энэтхэгийн жанжинтэй нийлж Делийгээс ховхолж тvvний охид нь зах дээр доромжлогдож хєвгvvд нь засуулж дайнд олзлогдсон дээдсийн гэр бvлд халддагvй тухайн vеййн журмыг эвдэж байсан нь зєвхєн нэг жишээ юм. Энэ vед Монгол эмэгтэйчvvд эвлэрэх эвдэлцэхэд ч мєн олон vvрэг гуйцэтгэж байсан жишээ байна. Харин Хуимян хаан Каримийг бутцохиж нvдийг нь сохлоод орхисон гэдэг. Могул гvрний 2 дах хаан Хумиян одон орныг сонирхогч бичгийн их хvн байжээ. Тvvний шатнаас нь унаж амиа алдсан номын сангийн барилга Делид одоо хvртэл байдаг юм байна. Тvvний дараагийн хаан акбар бол хvчирхэг улс тєрийг товхинуулагч байсан бол тvvний хvv Жалангир хаан урлагийн олон бvтээлийг vлдээж бас архичин нэр зvvж байжээ. Тvvний хvv шах Жалан єєрийн хайрт хатандаа Таж Махалийг босгососн ажээ. Сvvлчийн хаан Арангзэуб бол байлдан дагуулгч байж. Тvvуний vед 1705 он гэхэд Могол гурэн одоогийн энэтхэгийг бvхэлд нь Энэтхэг Пакистанийн булаацалддаг Кашмириг мєн Пакистанийг Афганистантай хянаж байсан юм. Их Могулын ордны дээдсийн хэл Монгол -Турк хэл байлээ. (монгол ба турк хэл нэг хэлний аймаг буюу алтай аймгийн хэл болно) Тvvний Монгол иргэд нь дээрх улсуудад мєн Иранд нутаглан амьдарсаар байгаа тэдний нэрлэдгээр Хазара буюу Мянгатийхан гэх 6-7 сая монгол-турк-пэрс холилдсон хэлээр ярьдаг Монгол царайтай, мал аж ахуй газар тариалан эрхэлж амьдардаг ажилч хєдєлмєрсєгєєрєє хєршvvддээ гайхагддаг єєрсдийгєє эзэн Чингисийн удам гэж бахархадаг цагийн эрхээр тасарсан бидний цусны тасархай ажээ. Одоо харин афганистан дах Хазара нар адил шашины урсгал бvхий Иран Туркээс дэмжлэг авдаг гэжээ. Их Могулийн хаадын vлдээсэн уран барилгын хэдэн зуун бvтээл Могул архитекторийг шингээж єнєєг хvртэл vлджээ. Их Могул номын зохиолч эдгээр 7 хааныг эзэн хаан ба урлагийн их зvтгэлтнvvд гэж дvгнэжээ. Могулын 7 дах хаанаас 1707 -1740 оны хооронд 4 хаад зvй бусаар эрх мэдлийн дайнд амиа алджээ. vvний шалтгаанаар Могул гvрэн хvчин сульдсаар байжээ. 1720 онын vед Оттаманийн эмпирэ буюу Туркууд улам хvчирхэгжиж оргилдоо хvрсэн байлаа. Тэд одоогийн Египэт, Сири, Либан, Ирак, Иран, уулийн улсууд буюу Азарбайджан, Армян, Гvрж бусад жижиг vндэстнvvд Югославийн холбоны улсууд, Молдав, Румин, Блгар, Унгар мєн Кримийн Монгол ханатийг багтаасан улсуудыг хянаж байлаа. Тэд 1700 оны орчим Вена хотод ялагдсан нь тэднийг Европ руу цааш дайлахыг зогсоожээ. 1700 он гэхэд Иран дах Сафабидийн хаант улс Туркийн эрхшээлд орсон нь Могулын хаант улс Оттаманийн эмпирэ хил залгахад хvргэжээ. 1740 онд Оттаманийн туркууд Пелиг эзэлж Могулын хаант улсын элбэг баян эрдэнэсийн санг тоносон нь тод тэмдэглэгдэж vлджээ. Сонирхолтой нь Бабур хааны нэгэн vнэт дэлхийд нэртэй диамонд явсаар Англичуудийн гарт орж одоо Лондонгийн нэгэн музейд байдаг юм байна. Энэ vеэс Могулын хаант улс мєхєж эхэлжээ. Улмаар тэд Английн эзэмшилд Энэтхэг улсыг хvлээлгэж єгсєн ажээ. Одоо лалын ертєнцєд Португали, Франц, Холланд зэрэг єрсєлдєгчєє ялж чадсан Английн колонийн уе эхэлж байлаа. Английн хатан хаан Викториа 68 жил тєр барьж Английг колонийн их эзэмшигч гvрэн болгоход чухал vvрэг гvйцэтгэжээ. Англи улс Энэтхэгийн ємнєд хэсэгт худалдааны зорилгоор байгуулагдсан ийст Индиа гэдэг сомпаниар дамжуулан колонийн бодлогоо хэрэгжvvлжээ. 1860 онд Моголын сvvлчийн хаан Их бБитанийн ивээл энэ компаний асрамжинд дор байсаар Бирмд нас бржээ. Англичууд 1820 оны vед єєрсдийн анхны тагнуулуудаа худалдаачин эмчийн дvрээр Афганистанд илгээж эхэлжээ. Тэд ч дурсамжиндаа дэлхийн хамгийн аймшигт дээрэмчидтэй улс гэж Афганийг тэмдэглэхийн хажуугаар Кабул хотийн сайхныг магтаж тvvнд дурласаар зарим нь Афганд амиа алджээ. Єнєєдрийн Daily Mail сонин дээр Тартар нvvдэлчний дvрээр Афганистанд нэвтэрсэн Англи тагнуулын 1800 оны адал явдлыг бичжээ. Афганистанд явуулах Английн бодлогыг тэдний тагнуулууд Хэрат хотыг захирч байсан Камран гэх хазар эрийг дэмжиж улмаар тvvний гарын дор Афганийг нэгтгэх, нэгтэгсэн Афганийг ивээлдээ авснаар Иранд єєрийн нєлєєг нэмсэн Оросын хvч Афганд орж ирэхээс сэргийлэх зэргээр тододрхойлж байжээ. Улмаар Афганистан, Орос, Британийн завсрын бvс буюу буфэр орон болжээ. Энэ бодлого vндсэндээ Могулийн эзэнт гvрнийг Их Британийн ивээлд оруулсан аргатай тєстэй юм. Мєн эндээс Афганистанд 19 зуун гэхэд Хазара буюу Монголчууд хvн амын 50 %-ийг бvрдvvлж хvчтэй тєлєєлєлтэй байсныг харуулж байна. Афганистанд Английн анхны цэрэг 1840 онд оржээ. Энэтхэг, Англи цэргvvдийг Афганчууд хvлээж аваагvй юм. Улмаар гэр бvлийн хамт 17000 хvн 1842 онд Кабулаас ухарч Жалалабад орох гэж яваад замдаа бvгд алуулж 1 хvн амд vлдсэн нь Английн колончлолын тvvхэн дэх эмзэг толбо ажээ. Харин vvний єшєєг Афганийн гар хєлєєр дамжуулан Хазара нарыг аймаглан устгасан тухай Хазара вэб дээр бичигдсэнээр 2-3 сая Хазара хvн алагдаж улмаар Афганд тэд байр сууриа алдаж эхэлжээ. 1992 онд Оросын талыг барьсан Нажибуллаг умардын эвсэл унагаж тэдний удирдагчид Раббань болон Массоод нар олон хазар хvнийг хядсан бол Талибууд Хазара-ийн удирдагч Мазарийг хэлэлцээ хийнэ гэж уриад нисдэг тэрэгнээс шидэж алж улмаар хэдэн зуун Хазара хvнийг (Талибуудийн баримталдаг лал шашиний шит ба хазар нарийн суннь урсгал лалийн шашиныг ундэслэгч Моххамэдийн залгамжлагчийг тvvний хvv ба хvргэн гэдэг дээр санал зєрдгєєс биенийгээ хvлээн зєвшєєрдєггvй юм) устгажээ. Ийнхvv Лалийн ертєнцийг захирч байсан Монголчуудын vр сад єнєєг хvртэл байсаар байж хатуу ширvvн он жилvvдийг давсаар байгаа ажээ. Монгол улс Солонгос, Вьетнам, Орос зэрэг улсуудад дайны vед ч сvvлийн vед ч тусламж vзvvлж ирсэн туршлагатайн хувьд эдгээр цусны тасархай Монголчууддаа єнчинг нь асрах , залуусыг нь нутагтаа сургах зэргээр боломжоороо туслах боломжтой байх.


О. Батбаяр
Мэдээлэлийн Эх Сурвалж энд дарна уу