Wednesday, October 14, 2009

www.hazarainmongolia.wordpress.com

Монголд суралцаж байгаа 3 Хазара оюутаний нэг Аббас , монголд амьдраж байгаа тухайгаа англи хэл дээрх блог дээрээ бичсэн байна.


Би хувьдаа Аббас-ын www.hazaranewspakistan.wordpress.com www.hazaristantimes.wordpress.com блогуудыг унших маш дуртай.


Одоогоор монгол хэл хазара хэлний үгзүйн харьцуулалтыг блог дээрээ онцолж бичсэн байна.

Та бүхэнд маш сонирхолтой байх болвуу ?

Монгол хэл аялгуу ямар агуу юм энэ олон жилийн дотор үндсэн утгаа гээлгүй хадгалагдаж үлсдсэн байна.

http://hazarainmongolia.wordpress.com/

A letter of support from Mongolian-American Association of Toledo and Detroit, USA


2001 Амэрик дахь Монгол Амэрикийн холбооноос Хазара ахан дүүсийнхээ эрхийг хамгаалах талаар нэгдсэн үндэстэний байгууллагад мэдэгдэл явуулж байсан . Албан бичгийн англи хувийг та бүхэнтэй хуваалцаж байгаадаа баяртай байна.
Энэ мэдээлэл дээр 2001 афганистаний хүн амын 25% нь хазара байсан бол одоо 2009 онд Афганистаны хүн амын хэдэн хувь хазара байгаа вэ гэдэг асуулт гарч ирж байна ?


Мөн 2001 онд гадаад дахь монгол үндэсний дийлэнх хувь Хазара байсан бол одоо энэ тоо адилхан байгаа юу ? үүн дээр бодитой тоо баримтуудыг гаргаж ирэх ?

Энэ мэдээлэл дээр үндэслэж миний ойлгоогүй нээж мэдхийг хүссэн тэр хэсгийг тодотгосон байгаа асуултынхаа хариултыг олж та бүхэнтэй хуваалцах болно.



Эх сурвалж авсан хаягруу энд дарж орно уу ?
 
We believe that the United Nations-sponsored conference in Bonn, Germany was a step in the right direction. We of the world Mongolian community wholeheartedly support the efforts to bring peace to Afghanistan, but we have concerns about the fairness of this conference.


What we are concerned about is the situation of our ethnic kinsmen, the Hazara Mongols, who constitute the third largest ethnic group in Afghanistan, making up between 19 to 25% of the population. The conservative estimate of Hazaras having a population of four million means that Afghanistan has the largest concentration of Mongols outside of Mongolia.*

The most overlooked aspect of the ethnic problems and civil war in Afghanistan is that of race. The Hazaras and other small Asiatic ethnic groups are the most persecuted and discriminated against peoples in Afghan society. During the Afghan civil war and under Taliban rule thousands of Hazara Mongols have been killed for no reason but their nationality. Racial differences make them easy to be singled out and harassed by other ethnic groups. In 1998 Mullah Niazi, Taliban governor of Mazar-e-Sharif, issued a fatwa (Islamic death sentence) that declared that the murder of Hazaras was not a crime and gave justification to the genocide of this people.


These terrible acts have little if any recognition in the press in the outside world, and western countries remain ignorant of the plight of the Hazara Mongols. For this reason we worry that even after the Bonn conference has formed a new government the discrimination and killings may continue if outside authorities do not address this problem and ensure fair representation of the Hazaras in the new government. When the delegations were formed for the Bonn conference the Northern Alliance as well as the royalist Rome Group and Iran-sponsored Cyprus Group representatives were Tajik and Pashtun. In fact, the Hazara leaders were not included in the process of selection of the Northern Alliance delegation and were only informed by phone after the selections were made. Hazara Mongols and other Asiatics therefore have to rely on peoples from other ethnic groups to represent their interests. Hazara Mongols, even though they are Shiite in religious beliefs, cannot necessarily rely on Iranian coreligionists to fairly represent them since Hazara expatriates in Iran suffer the same discrimination as they experience in Afghanistan. The assumption that religion alone will assure Iran's defense of Hazara interests seems foolish when one considers that Iranians are ethnically the same as the Tajiks who participated in persecution of Hazaras in the past. Furthermore there is a significant non-Shiite Mongol population called the Chahar Aimag as well as the Ismaili Hazaras whose interests would in no case be adequately represented by the Cyprus Group. If Hazaras constitute almost a quarter of the country's population why did the United Nations not take issue with their not being represented in Bonn? We understand that the lack of coverage in the news about the Hazara Mongols is the chief reason that they have been overlooked in the Bonn talks. The Rabbani government, the Pashtuns, and the supporters of the former king Zaher Shah had the attention of the media and dominated the dialogue about Afghanistan's future. It is important, that Afghanistan be rebuilt in a way that is fair and just for all ethnicities, including the Hazara, therefore we suggest the following things:


1. The United Nations and international community must ensure that the interim government allows proportionate representation for all ethnic groups within Afghanistan, including the Hazara Mongols. We encourage the Mongolian government and Mongolian organizations within and outside Mongolia to raise their voices in solidarity so that the Hazara will not be ignored and can have a role in shaping their future.


2. That a multinational peacekeeping force be installed in Afghanistan for a certain period of time to ensure that the pogroms against Hazaras are stopped. If possible this force should include soldiers from Mongolia, Turkey, or another country of Altaic nationality ethnically related to the Hazaras.** While soldiers from Islamic countries are a good idea it must be remembered that it was Moslems who carried out genocide against Afghanistan's Mongols. It is our hope that the United Nations, United States, Mongolia, and other countries of the world will support the establishment of a lasting peace that will ensure that the Hazaras and other ethnic groups of Afghanistan will live in freedom and peace so that they can rebuild their country and be a part of the world community.


Mongolian-American Association of Toledo and Detroit December 16, 2001

(a scanned copy of the signatures is available on request)


Contact Phone: 419-244-1167 Fax: 419-243-1571


* The countries with Mongolian minorities are China (about 3 million), Russia (about 1 million), and Iran and Pakistan (a few thousand Hazaras each), in addition to over 4 million Hazaras in Afghanistan.


** Countries of Altaic nationality are Mongolia, Turkey, Kazakhstan, Turkmenistan, Uzbekistan, and Azerbaijan.


Copies of this petition are being sent to:


United Nations: Honorable Kofi Annan ecu@un.org; inquiries@un.org


President Bush: president@whitehouse.gov


Vice-President Richard Cheney Vice.president@whitehouse.gov


Mongolian President Natsagiyn Bagabandi webmaster@presi.pmis.gov.mn


Mongolian Prime Minister N. Enkhbayar enkhbayar@parl.gov.mn


NPR atc@npr.org


New York Times staff@nytimes.com


Associated Press info@ap.org


Mongolian Ambassador to the United States Jalbuu Choinhor


ambassador@monemb.org


Mongolian United Nations Mission mongolia@un.int


Mongolian Newspaper "Unen" unen@magicnet.mn


Buryat Newspaper "Buryaad Unen" unen@burnet.ru


Mongolian Foreign Ministry Minister Luvsangiin Erdenechuluun


webmaster@mfa.pmis.gov.mn


Mongolian Liberal Democratic Party Chairman Tuvshinbat Tomoro


mldp@magicnet.mn


Mongolian Democratic Party Chairman D. Dorligjav info@demparty.mn


Mongolian People's Revolutionary Party mprp@mongolnet.mn

Хазара ахан дүүс Монголд ирлээ



Сайнбаяр Андын блог дээрээс анх Хазара сурагчдын талаархи мэдээлэлийг авсан юм.

Монголд ирэх өдрийг хоног тоолон хүлээж байгаад уншиж байлаа.
Энэхүү бичлэгийг блог дээрээ нийтлэхээр шийдлээ.


Өчигдөр хазара нутгаас ирсэн Гулам, Захра, Мэгдад нар маань Кабул-Дели-Бээжин-Улаанбаатар чиглэлд 7 хоног аялсны дүнд 21:25-д Буянт Ухаад буулаа. "Welcome to Mongolia, the land of Chingis Khaan! - Эзэн Чингисийн нутаг Монгол оронд тавтай морил!" гээд л Цахим Өртөөний бид буюу Лутаа ах, Байка, Анулан, Сансараа нараас гадна МУИС-ийн гадаад оюутан хариуцсан Мэндбаяр эгч, NTV телевизийн Дэлхийн Монгол айл баримтат киноны баг, МyClub-ын 4 оюутан хамт угтлаа. (MyClub гэснээс Цахим өртөөний Сэрдарам андын ТИС-ийн ажилсаг хичээнгүй оюутнуудаас бүрдсэн MyClub-ийнхан эдгээр хазара оюутнуудад байнга тусалж дэмжихээр болсон бөгөөд тэд цөлжилтийн эсрэг аянд идэвхитэй ажиллаж, чөлөөт цагаараа хөдөө орон нутагт олон мянган мод тарьж, усалж арчилж байдаг ёстой бахархмаар сайхан залуучууд!)


Сэтгэлдээ нар гийлгэж, гартаа цэцэг барин догдлон хүлээсэн биднийг хараад хазарачууд маань хөл газар хүрэхгүй баярлаж, "Үгээр хэлэхийн аргагүй их баярлаж байна. Та нарыг ийм сайхан угтана гэж төсөөлсөнгүй. Өвөг дээдсийнхээ нутагт хөл тавьж байгаадаа баяртай байна. Бид Монгол оронд хөл тавьсан бараг хамгийн анхны хазарачууд байх" гэж англиар хэвлүүхэн сайн ярьж байлаа. Яг анхны нь бол биш юм. 9 сарын 11-ны дараа золигийн Осама Бин Ладинг нухчин дарах зорилго өвөрлөсөн Жорж Буш Афганистаны төрийн эрхэнд байсан Талибанчуудыг хөөн явуулсны дараа (дандаа муулуулдаг хөөрхий Жорж Бушд харин энэ удаа талархууштай!), Америкчууд Афганистан дахь стратегийн түншээрээ хазарачуудыг сонгосны дүнд энэ бүс нутагт үеийн үед дарлагдаж байсан хазарачууд сургуульд сурч боловсрол эзэмших, аятайхан ажил хийх гэх мэт иргэний үндсэн эрхээ бүрэн эдлэх болсон төдийгүй, анх удаа төр барилцах дээд түвшинд очих боломжтой болсон билээ. Афганистаны шилжилтийн засгийн газрын үед дэд ерөнхийлөгчөөр ажиллаж асан, хазара эмэгтэй улстөрч Др. Сима Самартай Кабулд уулзаж ярилцлага авах завшаан гарахад тэрээр 90-ээд онд Монголд нэг хуралд оролцож байсан тухайгаа хуучилж байсан.
Ер нь хазара оюутнууд маань Монголд ирэх болсон шалтгаан нь 2008 оны 10 сараас хойш хэрэгжиж буй NTV телевизийн "Дэлхийн Монгол айл" баримтат киноны төсөлтэй маш их холбоотой. Нилээд их хөрөнгө хүч зарж анх удаа 13 дугаар зууны Монголын байлдан дагууллаас улбаалж дэлхий даяар тархсан Монголчуудыг эрэн сурвалжилж, БНХАУ-ын Хөх нуур муж, Хөлөнбуйр, Уйгур Шинжаан, Юннань муж, ОХУ-ын Буриад, Халимаг, Тайвань, Афганистаны Бамиан, Энэтхэгийн Баруун Бенгал, АНУ-ын Нью Жерсид зураг авалт хийгдэж, дэлхийн 10 өөр газарт өдгөө аж төрж буй 10 Монгол айлын тухай өгүүлэх энэ цуврал баримтат киноны аян замын тэмдэглэл "Moнголоо хайсан Монгол" нэвтрүүлгийн эхний дугааруудыг NTV телевизээр үзэгчид маань үзсэн биз ээ. Баримтат киноны зураг авалт 2010 онд дуусах бөгөөд тэр үед та бүхэн бүрэн хувилбараар үзэж сонирхоорой. Хамгийн сүүлийн анги нь Хэнтий аймагт өрнөх юм.

Өнгөрсөн 2009 оны 1 сард миний бие орчуулагч, гүйцэтгэх продюсерийн хувиар Афганистан, Энэтхэг улсуудад тус баримтат киноны багтай хамт аялахдаа Афганистаны Бамианд амьдарч буй хазара зон ардын хүнд хэцүү аж амьдралыг хараад, "Монголын байлдан дагуулагчдын үлдэгдэл", "Биднийг хүйс тэмтэгчдийн үр удам", "Чингисийн шээс" буюу түүнээс долоон дороор доромжлуулан дуудуулж бусад пуштунүүд болон бүс нутгийн бусад олонхи үндэстнүүдэд олон зууны турш хядуулж, хүчирхийлүүлж, зовж зүдэрсэн хазарачуудыг хараад монгол хүний хувьд өөрийн эрхгүй нулимс унагаж, сэтгэл өвдсөн билээ. Хазарачууд бол өвөр монголчууд, буриадуудаас ч илүү хүнд хувь заяа туулсан ард түмэн. Ингээд хэл, соёл, нүүр царай гээд олон зүйлс нь яах аргагүй монголчууд бидэнтэй ямар нэгэн сэжмээр холбоотой нь зайлшгүй болох хазарачуудын нэгэн дунд сургуульд зочлох үед ганц ч болов хазарыг Монголдоо авчирч сургах юмсан, тэгээд ч Цахим Өртөөнийхний удаан ярилцсан тэтгэлгийн хөтөлбөрт хамгийн анх хамрагдах хүмүүс нь хазарачууд байж болох юм гэх мэт бодлууд санаанд бууж байв. Тэгэхээр бид бүхэн NTV телевизийн хамт олонд талархах нь зүй. NTV-ээс ийм төсөл хэрэгжүүлээгүй бол энэ хүүхдүүд маань энд ирээ ч үү, үгүй ч үү. Mөн гурван хазара оюутны маань онгоцны тийзийг зохицуулж өгч, хөнгөлөлттэй үнээр үйлчилж, цаашид дэмжиж ажиллахаар болсон Air Ticket компаний хамт олонд гүн талархал илэрхийлье. (Баримтат киноны төслийн санаачлагч, сэтгүүлч М.Буянбадрахын нийтлэлүүдийг эндээс уншаарай. "Монголоо хайсан Монгол" аян замын цуврал нэвтрүүлгийн promo trailer -үүдийг эндээс үзэж болно.)
Нэгэнт орой болсон бас онгоцонд хоол идсэн гэж тэд хэлсэн тул төлөвлөсөн ёсоор тэднийг хоолонд оруулалгуй шууд МУИС-ын гадаад оюутны байранд нь хүргэж, байртай нь танилцуулж өрөөнүүдэд нь орууллаа. Тэдний бууж буй байр миний харсан Багшийн дээдийн дотоодын оюутны байр (Яагаад клубын зарим гишүүд нэг өрөөг нь засвар хийж, тохижуулж өгч байгаа юм)-ны дэргэд хамаагүй дээр юм байна. Дотроо 0-той, төмөр ортой. 1 өрөөнд нь 2 хөвгүүн нь, нөгөө өрөөнд нь Захра байхаар болов. Дээшээ 3 давхарт гарвал гал зуух, нийтийн шүршүүр байдаг юм байна. За нэг их мундаг биш ч боломжийн сайхан байр байна. Дайныг нүдээр үзэж, олон зуунаар дарлагдсан гэсэн шиг харц нь дөлгөөн, цаанаа л насандаа ахадсан гэмээр хэрсүү авч бүгдээрээ их элгэмсүү, дөлгөөн зантай юм аа. Ер нь сэтгэгдэл маш өндөр байгаа нь илт. (Энэ дашрамд эдгээр оюутнуудыг уриалгахан хүлээн авч, маш их тусалж дэмжсэн МУИС-ын удирдлагад халуун талархал илэрхийлье. Тэд гадаад оюутнаа машинтай ирж тосч авдаг юм билээ.)

Өглөө 8.30-д Цахим өртөөний гүйцэтгэх албанаас Анулан, Сансар хоёр хазара оюутнууд дээр очиж өглөөний унд уулгаад 9 цагт Мэндбаяр эгч дээр аваачиж хичээлд нь бүртгүүлж, анхны хичээлд нь суулгажээ. Ойролцоогоор 15 орчим гадаад оюутан монгол хэлний бэлтгэл ангид сууж байгаа гэнэ. Нэг мексик, буриад, өвөр монголчууд байдаг гэнэ. Бас өөр орны хүмүүс ч мэр сэр бий гэнэ.

Үдийн цайны цагаар Цахим өртөөнийхөн цуглаж 11:50 -д анхны монгол хэлний хичээлээсээ тарсан Гулам, Захра, Мэгдад нартай Хасбанкны дэргэдэх Modern Nomads зоогойд хооллов. "Яасан тансаг зоогой вэ" гэж тэднийг хэлэхэд нээрээ л Улаанбаатарт дундаж зоогойд тооцогддог Modern Nomads маань сайхан тохижилттой болсныг анзаарав. Хазарачууд мах сайн иддэг, бас манайтай адил өрөмтэй талх, сүү, тараг зооглодог. Ингээд зочиддоо монгол хоол сонирхуулах үүднээс банштай цай, бууз, хуушуур, яаж дан мах идүүлэхэв гээд цэвэр ногооны салат захиалав. Их амттай байна гээд л идээд байв. "За тэгээд өвөл их хүйтэн тул Монголчууд бид махыг бол ёстой цохиж өгдөг хүмүүс шүү дээ, битгий гайхаарай" гэж сануулав. Зоог барьсны дараа бүгдээрээ Сүхбаатарын талбай руу алхацгаав. Өдөр маш сайхан цаг агаартай байсан тул тэдний ч сэтгэл их хөөрч, өдрийн гэрэлд Улаанбаатар хот ч сайхан харагдаж байлаа. Ардчилсан намынхан тухайн үед их л муулаад байсан болов ч манай их жанжны талбай сайхан болсон санагддаг юм. Төрийн ордон маань ч гэсэн. Монгол архитектурын хэв шинж агуулсан, хөлөг баатруудаараа мануулсан Төрийн ордон сүрлэг гэж жигтэйхэн. "Энэ юун барилгууд вэ?" хэмээн Гулам асуув. Их жанжны талбайн зүүн талд Соёлын төв өргөө, Дуурийн театр, Монголын хамгийн том групп MCS -ийн Central Plaza-г заан тайлбарлаж, Хотын захиргаа, ҮЭ-ийн ордон, Хөрөнгийн бирж, Голомт банк болон Чоно групп, Моннис Интернэйшнлийн бариулж буй өндөр барилгуудыг зааж тайлбарлав. Мөн ойрдоо зам засвартай тул замын бөглөөс ихтэй, гэхдээ сайхан замтай болж байгаадаа баяртай байгаагаа ч хэлэв. Тийм ээ, сул дорой, болж бүтэхгүй байгаа зүйлс их ч монгол маань алхам алхамаар хөгжөөд л байгаа хэмээн удаан уулзаагүй хамаатандаа сонин хуучилж буй аятай ярив. Хамгийн гол нь 370 жилийн ойгоо тэмдэглэж буй Улаанбаатар хот маань дөрвөн уулынхаа дунд оршдог, хуучин Хан уул нэртэй байсан боловч харин хожим Монголын хамгийн сүүлчийн эзэн хааны нэрээр нэрлэгдсэн Богд хан уулыг заан үзүүлж, энэ уул Улаанбаатарчууд биднийг байнга түшиж, бид ч шүтэж амьдардаг тухай өгүүлэв. Мөн эрт үед Богд уулын бараа харагдах газар хүн цаазаар авдаггүй хуультай байсан тухай дурдаад Улаанбаатарт төөрөх л юм бол урд зүгт байрлах Богд уулаараа баримжаа авч болохыг сануулав. Энэ үест Кабул хотын урд хэсгээр сунаж байрласан xазараги (хазара хэл)-гаар Кориах гэж нэрлэдэг өндөр уул харсан маань санаанд орж тэднээс лавлаж асуухад ямар ч байсан хазара үг, харин ямар утгатайг мэдэхгүй гэж хариулав. Бараг л монголоор "xорих", "хориг" уул гэж байгаа ч юм шиг. (Кабул хотын ойролцоо Бабур хааны шарил байдаг боловч зургийн баг давчуу хуваариас болж очиж чадаагүй юм. Харин Кабулаас хазарачуудын хуучин нийслэл, одоо ч олон мянгаараа амьдардаг Бамиан муж хүрэх замд Хиндикушийн уулсаар явдаг бөгөөд Урбан дарьяа гол даган урсах энэ л алдарт нурууны нэгэн хавцал руу зааж Багдадыг эзэлж Илхааны улсыг үндэслэн байгуулсан, Чингисийн ач, домогт Хүлэгү хаан дайтаж яваад өнгөрсөн хэмээн газарчилж явсан хазара найз маань тайлбарлаж байсан нь санаанд орно.)
Уг нь Цахим өртөөний нэрэмжит тэтгэлгээр хоёр л хазара оюутан шалгаруулах байсан авч бид Гуламыг нэмж гурав болгосон билээ. Сонгон шалгаруулалтын үеэр Гулам бол их дээд сургууль төгсөөгүй ч бичгийн өндөр чадвартай, хазараги, англи, перс зэрэг хэд хэдэн хэл мэддэг, хорьхон настай, түүх сонирхдог, маш ухаалаг залуу болох нь тодорхой байв. Дундад зууны үеийн монголын түүхийн ихэнхи сурвалж бичиг нь перс хэл дээр байдаг боловч манай түүхчид перс хэлгүй тул энэ хэл дээрх сурвалж бичгийг судалж чадалгүй өдий хүрсэн нь харамсалтай. Тэртусмаа хазарачууд хэн болох, Монголчууд бидэнтэй ямар холбоотой болохыг түүхч, хэл шинжлэлийнхэн маань сайн судлах шаардлагатай бөгөөд наанадаж Афганистанд Монголоос хэл шинжлэл, түүх судлалын дадлагын оюутан, шинжилгээний баг илгээх шаардлагатай байгаа юм. Одоогоор перс хэл судалдаг хоёрхон хүн олж тогтоосон нь Цахим өртөө холбооны гишүүн, Оксфордын их сургуульд түүхийн ухаанаар докторын зэрэг хамгаалсан Д.Баярсайхан эгч, ЭМОС клубын гишүүн, түүхийн ухаанаар Киотогийн их сургуульд суралцаж буй Л.Мандухай анд нар юм. Ингээд урд орой нь нисэх буудлаас хот руу явахдаа Гуламд өөрийн зүгээс нэгэн даалгавар өгсөн нь хазара ард түмэн болоод монголчуудын түүхэн харилцаа холбоо, эх сурвалжын тухай судалгаа хийж 5 жилийн дараа монгол хэлээ сайн сурч, түүхийн судалгаанд гаршсан үедээ түүхийн ном бичих явдал. Тэрээр ч энэ номыг дуртайяа бичих болно гэж амалсан билээ. Ямартаа ч Монголын үр сад хэмээн цоллуулж - цовдлуулж ирсэн тэд маань энэ л зовлонт тавилангийн учир монголчууд бидний ахан дүү болох нь үнэн. Гэхдээ хазарачууд үнэхээр монгол угсаатай юу үгүй юу, монголчууд бидэнтэй чухам ямар хамааралтай вэ гэдгийг бид шинжлэх ухааны үндэстэйгээр олж мэдэж, монголын түүхийн судлагдаагүй нэгэн цоорхойг нөхөх ёстой нь зүйн хэрэг.

Сүхбаатарын талбайн хойморт суух Их хааныхаа хөшөөний өмнө хазара дүү нар маань нүүрэндээ үл мэдэг гэнэн инээд тодруулаад зураг татуулж байлаа. Төрийн ордныхоо өмнө биднийг ивгээн харж, хаан хүний ёсоор ихэмсэг заларсан Эзэн богд Чингис хааны хөшөөг харах бүрийд өөрийн эрхгүй бахархан хайрлаж, олон зууныг дамжсан цуу алдарыг нь шүтэн бишэрч, тэр дороо эрч хүч авах мэт болдог боловч, харин өнөөдөр их Чингис хаан Таны олон зуун дамжсан их үйл хэргээс болж ямар олон монгол үндэстэн ястан, ямар олон хазарачууд, ямар олон буриадууд, ямар олон халимагууд зовж шаналсан бол хэмээн бодогдоход цээж давчдаж, өөрийн эрхгүй гүн гуниг төрүүлмүй.



(PS: Оюутны тэтгэлгийн санд одоо хэр нь та бүхний туслалцаа хэрэгтэй байгаа тул та бүхэн бололцоогоороо бидний энэ үйлсийг дэмжиж хандив өргөөрэй)

Хазара Оюутануудын Мэндчилгээ

Цахим Өртөөний нэрэмжит оюутны тэтгэлгийн ялагч Гулам Аббас


Нэр: Гулам Аббас


Нас: 20

Төрсөн газар: Күэтта, Пакистан

Суралцах чиглэл: Түүх, сэтгүүлзүй

Сургууль: МУИС, Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Сургууль

Одоо эрхэлж буй ажил/сургууль: ActionAid - ядуурлын эсрэг олон улсын байгууллагад харилцааны ажилтан, Daily Outlook - сонины редакцид ажилладаг.

Бичсэн эссэний ишлэл: "... Сайн сайхан цаг мөч ирнэ гэдэгт найдсан миний итгэл найдвар л намайг хүнд цаг үест зоригжуулж байлаа... Миний туулсан амьдрал, миний хүсэл мөрөөдөл, Монгол өвөг дээдсийнхээ тухай илүү ихийг олж мэдэхийг хүссэн миний тэмүүлэл, санхүүгийн нөхцөл байдал минь намайг Монгол Улсын Их Сургуульд суралцуулах Цахим Өртөөний нэрэмжит оюутны тэтгэлэгт хөтөлбөрт тэнцэх боломжыг олгоно гэж би найдаж байна..."

Цахим Өртөөний нэрэмжит оюутны тэтгэлгийн ялагч Захра Хуссейн Бахш


Нэр: Захра Хуссейн Бахш


Нас: 20

Төрсөн газар: Бамиан, Афганистан

Суралцах чиглэл: Сүлжээний инженер

Сургууль: МУИС, Мэдээллийн Технологийн Сургууль

Одоо эрхэлж буй ажил/сургууль: Англи хэлний цагийн багш

Гишүүнчлэл: Залуу Удирдагчдын Форум

Бичсэн эссэний ишлэл: "...Талибаны засаглал унасны дараахан 2005 онд би эх нутагтаа дээд боловсрол эзэмшихээр буцаж ирсэн... Голцуу хазара үндэстэн төвлөрсөн Афганистаны төв хэсэг болоод Бамианы Их сургуульд мэдээллийн технологийн салбарын мэргэжилтнүүдийн хомсдлыг арилгаж, тулхтай хөгжлийн төлөө хүчин зүтгэх хүсэлтэй.... Өнөөдрийг хүртэл хийж бүтээсэн зүйлстээ сэтгэл хангалуун биш байна. Хэрэв Монгол оронд 5 жил сурч, өөрийгөө хөгжүүлж, дээд боловсрол эзэмшээд ирвэл би хавьгүй ихийг хийж бүтээж, Афганистанд буй хазара ард түмнийхээ төлөө ажиллахад бэлэн болж чадна гэдэгтээ итгэлтэй байна... "

Цахим Өртөөний нэрэмжит оюутны тэтгэлгийн ялагч Мэгдад Салехи

Нэр: Мэгдад Салехи


Нас: 20

Төрсөн газар: Кабул хот, Афганистан

Суралцах чиглэл: Нийгмийн ухаан, монгол хэл судлал

Сургууль: МУИС, Монгол Хэл Соёлын Сургууль

Одоо эрхэлж буй ажил/сургууль: Марефат ахлах сургуулийн 12 ангийн сурагч

Бичсэн эссэний ишлэл: "...Улс төрийн орогнолоор дүрвээд буцаж ирснийхээ дараа Марефат ахлах сургуульд сурч эхэлсэн. Марефат ахлах сургуульд сурч байхдаа бид Монгол угсаа гаралтай болохыг мөн Чингис хааны үеэс бид дэлхийн энэ бүс нутагт нүүн суурьшсан юм байна гэдгийг ойлгосон... Монгол, хазара хэлэнд олон арван ижил төстэй үг, хэллэг байдаг тухай багш нараасаа болоод Перс хэл дээр гарсан хэд хэдэн номоос уншиж мэдсэн... Намайг энэ тэтгэлэгт өрсөлдөхөд багш маань Чи Монгол улсад хазарачуудынхаа элч төлөөлөгч болж очно шүү гэж их сайхан үг хэлсэн... Үнэхээр тэгж чаддагсан бол үнэхээр их бахархууштай хэрэг болох билээ!...

Цахим Өртөөний нэрэмжит Оюутны тэтгэлгийн ялагчид тодорлоо

Одоогоос 10 жилийн өмнө би цахим өртөө вэб дээрх нийтлэлийг сэтгэл догдлон уншдаг байлаа.

Гадаадад амьдраж сурч байсан олон монгол залуусын мэдээлэлийн түүчээ болсон энэ онлайн сэтгүүл төрийн бус байгууллага болж өргөжсөнөөр олон багц далайцтай үйл ажиллагаануудыг хийсэн юм.
Хазара оюутануудыг Монголд авчирсан энэ үйл явц бол үнэхээр сэтгэл хөдлөм мөч байлаа.

2009 оны 5 сарын 31 буюу Mонгол туургатны “Цахим Өртөө Сүлжээ” үүсэн байгуулагдсаны 10 жилийн ойн энэхүү билэгт сайн өдөр, Цахим Өртөө Холбоо ТББ, Цахим Өртөөний нэрэмжит Оюутны тэтгэлгийн комиссийн зүгээс Монгол Улсын Их Сургуульд суралцах бүтэн тэтгэлэгт уралдаанд ялагч монгол угсаа гаралтай хазара үндэстний, ахлах сургууль төгсөгч гурван шилдэг сурагчийн нэрийг зарлан тунхаглахдаа баяртай байна.

2009-2013 оны эрдмийн жилд зориулсан тэтгэлгийн хөтөлбөрт зөвхөн хоёр шилдэг хазара сурагчийг сонгон шалгаруулах төлөвлөгөөтэй байсан боловч шилдэг оролцогч бүрийн материалыг сайтар хянаж үзсэний дүнд Тэтгэлгийн комиссийн гишүүдийн шийдвэрээр энэ жилийн тэтгэлэгт онцгой нөхцөл байдлыг харгалзан үзэж гурав дахь ялагчид тэтгэлэг олгохоор шийдвэрлэлээ.

Цахим Өртөөний нэрэмжит оюутны тэтгэлгийн ялагчаар:

Мэгдад Салехи

Захра Хуссейн Бахш
Гулам Аббас нар тодорлоо.

Тэтгэлэгт хөтөлбөрийн ялагчдыг тодруулахдаа сүүлийн шатанд шалгарсан 6 шилдэг сурагчдаас хичээл сурлага, нийгмийн тусч хөдөлмөрийн үйлст хэр өндөр амжилт үзүүлсэн болоод цаашид их дээд сургуульд хэр үр дүнтэй суралцах оюуны чадамжтайг харгалзан үзэж, утсаар ярилцлага хийсний дүнд шүүгчдийн саналаар шигшин сонгосон билээ. Цахим Өртөө сүлжээний нэрэмжит оюутны тэтгэлэгт хөтөлбөрийн зорилгыг доорхи байдлаар тодорхойлсон билээ:

* Ирээдүйд өөрсдийн улс эх орны удирдагчид болохуйц хичээл сурлагадаа өндөр амжилт гаргасан ахлах сургууль төгсөгч хазара сурагчдыг Монгол Улсад суралцуулах;

* Тэтгэлэгт хамрагдсан сурагчдад орчин үеийн Монгол улсын нийгэм соёлтой танилцах боломж олгох;

* Хазара, Монгол түмний эв нэгдлийг бэхжүүлэх зорилго дор тэтгэлэгт оюутнууд нь насан туршдаа Хазара ард зоныг Монголчуудтай холбох элч төлөөлөгч болох үйлст дэмжлэг үзүүлэх;

* Тэтгэлэгт оюутнуудын эрдмийн болоод хувийн амжилтыг дэмжих;

Цэвэр өрсөлдөөнөөр шалгаруулж олгосон уг тэтгэлэгт 5 жилийн сургалтын төлбөр, оюутны дотуур байр, хоол, номын төлбөр, эрүүл мэндийн даатгал, бүртгэлийн хураамж, визний хураамж, сургалтын бусад зардал болон оюутны амьдарч буй орноос Монгол Улсад ирэх, буцах замын зардал багтсан болно.

Нийт 52 000 ам. доллар хүртэлх мөнгөн дүнгээс бүрдэж буй тэтгэлгийн сан нь Цахим Өртөө сүлжээ, Цахим Өртөө Холбооны гишүүд, гадаадад суугаа Монголчууд, мэргэжлийн байгууллага, Монголын хувийн аж ахуй нэгж, корпорациудын хандиваас бүрдэж байна.

Монголын өв соёл, түүх, нийгмийн тухай гүн гүнзгий мэдлэгийг олсон, ирээдүйн удирдагчдын хувьд Цахим Өртөөний нэрэмжит тэтгэлэгт оюутнууд нь Монгол, Хазар ард түмэн, засгийн газар, институт хоорондын харилцаа холбоог бий болгоход үнэтэй хувь нэмрээ оруулна гэдэгт бид итгэлтэй байна.

Монголын ард түмэн, Монгол туургатны Цахим Өртөө Сүлжээ, Цахим Өртөө Холбооны гишүүдийн нэрийн өмнөөс Цахим Өртөөний нэрэмжит Оюутны тэтгэлэгт хөтөлбөрт ялсан Мэгдад Салехи, Захра Хуссейн Бахш, Гулам Аббас нарт халуун баяр хүргэе!

Оюутны тэтгэлгийн комисс

Цахим Өртөө Холбоо ТББ

Улаанбаатар хот, Монгол улс

2009 оны 5 сарын 31-ний билэгт сайн өдөр
"Цахим Өртөөний нэрэмжит Оюутны тэтгэлгийн төсөл"-ийн бүрэлдэхүүн:


Цахим Өртөөний нэрэмжит Оюутны тэтгэлгийн комиссийн гишүүд

Д.Сайнбаяр - Комиссын тэргүүн, Цахим Өртөө Холбоо ТББ-ын УЗ-ийн дарга

П.Баярмагнай -Цахим Өртөө Холбоо ТББ-ын УЗ-ийн гишүүн

Н.Баасандорж -Цахим Өртөө Холбоо ТББ-ын УЗ-ийн гишүүн

Др. Ч.Лодойравсал - МУИС, Мэдээллийн Технологийн Сургуулийн захирал

Др. Д.Заяабаатар - МУИС, Монгол Хэл Соёлын Сургуулийн захирал

Проф. Ш.Содном - МУИС, Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Сургуулийн захирал

Д.Цэрэнбат - Цахим Өртөө Холбоо ТББ-ын тэргүүн, Лондон, Их Британи

Д.Анулан - Цахим Өртөө Холбоо ТББ-ын гүйцэтгэх захирал

Проф. Азиз Роеиш - Марефат ахлах сургуулийн Удирдах зөвлөл, Кабул, Афганистан

Риза Катеб - Азийн сан, Кабул, Афганистан

Хуссейн Хазара - Дэлхийн банк, Кабул, Афганистан





Цахим Өртөө Холбооны Удирдах зөвлөл

Б.Билэгсайхан - УБ, Монгол

Б.Жамц - УБ, Монгол

Б.Найдалаа - УБ, Монгол

Д.Сайнбаяр - УБ, Монгол

Д.Сэрдарам - УБ, Монгол

Д.Цэрэнбат - Лондон, Их Британи

Ж.Амаржаргал - УБ, Монгол

Ж.Саруултуяa - Токио, Япон

Н.Баасандорж - УБ, Монгол

Н.Энхжаргал - Лос Анжелос, АНУ

П.Амарбат - УБ, Монгол

П.Баярмагнай - УБ, Монгол

Т.Энхжаргал - УБ, Монгол

Ч.Отгочулуу - УБ, Монгол



Цахим Өртөө Холбооны гишүүд

А.Амарбаяр - Токио, Япон

Б.Алтанхүү - УБ, Монгол

Б.Бат-Орших - УБ, Монгол

Б.Лутаа - УБ, Монгол

Б.Нолжирмаа - УБ, Монгол

Б.Номинчимэд - УБ, Монгол

Б.Тэлмэн - УБ, Монгол

Б.Энхжин - Женев, Швейцари

В.Шинэнэмэх - УБ, Монгол

Г.Байгаль - УБ, Монгол

Г.Солонго - УБ, Монгол

Д.Анулан - УБ, Монгол

Д.Батдулам - УБ, Монгол

Д.Гантулга - Лондон, Их Британи

Д.Цэрэндорж - Сан Францисцо, АНУ

Ж.Батзандан - УБ, Монгол

Л.Лханаран - УБ, Монгол

М.Билгүүн - УБ, Монгол

М.Саруул-Эрдэнэ - Вашингтон Ди.Си, АНУ

М.Өсөхжаргал - УБ, Монгол

С.Бадрал – Берлин, Герман

С.Болд - УБ, Монгол

С.Чулуунбаатар - Нью-Йорк, АНУ

Т.Алтангэрэл - УБ, Монгол

Х.Сансартуяа - УБ, Монгол

Ч.Ганболд - Охайо, АНУ

Ч.Даваажамц - УБ, Монгол

Ч.Энхзаяа - УБ, Монгол

Ш.Баатар - Сан Франциско, АНУ

Ш.Пүрэвсүрэн - УБ, Монгол

Э.Батбаяр - УБ, Монгол

Related links in English




- The Tsahim Urtuu Scholarship Announcement

- The Scholarship Application (in PDF)

- Donation drive



Холбоотой мэдээллүүд



- Хандивын аян

- Цахим Өртөөний нэрэмжит оюутны

тэтгэлгийн болзол

- Press Release: Афганистаны Монгол угсаатан

Хазара оюутнуудад ”Цахим Өртөөний нэрэмжит

тэтгэлэг” олгонo (PDF)

- Хандивлагчдын нэрс

http://sainbayar.blogspot.com/2009/05/blog-post_31.html
http://www.tsahimurtuu.mn/main/200903291532.htm











Монголоо хайсан монгол-3: Афганистанд зорчсон тэмдэглэл



NTV тв гийн хэдэн хэдэн нэвтрүүлгэ бас энэ тв-гийн бодлого маш их таалагддаг хамгын ардчилсан , монголд байгаа бусад тв-нүүдтэй харьцуулхад шүү.


Дэлхийн монгол айл киног хийж байгааг сонсоод олж үзэх юмсан гээд чадаагүй . Зөвхөн нийтлэлийг нь олж уншлаа. Нэг л өдөр онлайнаар двд худалдаж аваад үзэх бизээ.
Би буруу ойлгоогүй бол Миний фасэ боок-ийн найз Хазара ах Хубилай анх нтв-гийн багынханыг Дэлхийн Монгол айл цувралыг хийхэд Афганистанд тосож авч уулзаж байснаа хуучилж байсан. Энэ нэвтрүүлгийн дараа Цахим Өртөө холбоо тэтгэлэгт хөтөлбөрөөр хазара оюутануудыг монголд авчирсан билээ.
Нэвтрүүлгийг гардан хийсэн багынхантай нүүр тулж уулзаж үзэх юмсан гэж байнга боддог юм.
Энд улаанаар тэмдэглэсэн тэр хэсгийг би монгол хэл дээр дэлгэрэнгүй мэдээлэл болгож оруулхаар шийдлээ.
Шууд уншаад ойлгож байгаа ч дагалдах мэдээлэлийг нягталж оруулж өгвөл илүү сонирхолтой байх болвуу ?


Яг энэ улаанаар тэмдэглэсэн хэсгийг судалж мэдээлэл блогт оруулж дуустал улаан тэмдэглэгээг авахгүй ээ.



Гуравдугаар тэмдэглэл




“Дэлхийн монгол айл” баримтат киноны төслийнхэн зураг авалтаар явсан газрынхаа тухай манай сонинд аян замын цуврал тэмдэглэл нийтлүүлж байгаа билээ. Өмнө нь бид тус багийнхан БНХАУ-ын Хөх нуур муж, ОХУ-ын Халимагт аялсан тухай сонирхуулж байсан бол энэ удаа Лалын бүгд найрамдах Афганистан улсын Бамиан мужид зорчсон тухай хүргэж байна. Тус баримтат киноны зураг авалт одоогоор дээрх газруудаас гадна Энэтхэг, ОХУ-ын Буриад, БНХАУ-ын Хөлөнбуйр, Уйгур Шинжаан зэрэг газарт хийгдээд байгаа ажээ.

1. Ганбаагаас Хуссейн хүрсэн зам

Хөх нуурын Цайдмын хөндий, Ижил мөрний уужим талаар монголоо хайж зорчсон аян замын тэмдэглэлээ “Зууны мэдээ”-д хэвлүүлсний дараагаас маш олон хүн биднийг сураглан хандах болов. Сониучирхсан, дэмжсэн, баярласан, бассан, тагнасан олон хүн байснаас Ганбаа гэж залуу ёстой хувь заяаны тохиолоор бидэнтэй учирсан юм. Д.Болдхуягийн “Хэзээ чи Афган руу хамаатнуудтайгаа уулзахаар явах гэж байна?” гэсэн асуултын хариуг хайж яваад интернэт хэмээх их далайд түүний сургийг гаргасан хэрэг. Мань эрийн блогт Афганистан дахь “манай хамаатнуудын” талаар маш дэлгэрэнгүй өгүүлэл тавигдсан байлаа. Цахим хаягаар нь захиа бичиж аяллын зорилго, утасны дугаар хоёроо үлдээсний маргааш нь л энэ тэмдэглэлийн шалтгаан, нөхцөл, үр дүн нь нэгэн зэрэг болсон Ганбаа хэмээх шавилхан шар залуугийн:

-Байна уу? Буянбадрах гуай мөн үү? гэсэн дуу гар утсанд хангинаж байвай. “Хавтаст хэрэгт авагдсан материалаас үзэхэд” түүнтэй утсаар ярьж уулзсанаас ердөө долоохон хоногийн дараа бидний таван монгол “Air China”-гийн онгоцоор Улаанбаатараас хөөрсөн байдаг юм. Интернэтээс олсон мэдээлэлдээ харанхуй найдан Афганистаныг зорих гэж байсан манай зургийн баг шинэ үеийн үндэсний үзэлтэн, монгол туургатны өнгөрсөн болоод одоогийн тухай сонирхон судлагч Ганбаагийнхаа буянаар ямартаа ч очоод уулзах Хуссейн гэж хазара гэж хүний нэртэй болчихсон яваа нь тэр. Хил хязгааргүй даяарчлагдаж, зарим нэгний нотолж буйгаар бүр “хавтгай” болчихсон манай гарагийн энд тэндгүй монгол туургатан эчнээ найзуудтай болсон Ганбаагийн тухай хэдэн үг хэлэхгүй бол болохгүй нь. Урт ургуулсан гэзэгнээс нь “монгол хир” ханхалж, “монгол ахуй, монгол ухаан” хэмээн бахархангуй гаслах эрхмүүд болон хас тэмдэг залж, харь бүхнийг үзэн ядагч савхин хувцастай залуусаас тэр шал ондоо хүн. Өдөр нь компьютерийн дэлгүүрт цагийн ажлаа дуусгаад үдэш нь хэний ч зөвшөөрөл, хаанахын ч виз шаарддаггүй интернэт хэмээх их гэрээсээ замын зардал, цагийн зөрүүнд санаа үл зовон монгол ахан дүүстэйгээ харилцаж суудаг юм. Эрдэм боловсрол, халуун сэтгэл хосолсон эгэл жирийн ийм л залуус угсаа нэгтэй ахан дүүсийнхээ талаар эрх баригчдаас маань илүүтэй үндэсний бодлого бодож суудаг билээ. Ийнхүү Ганбаагийн “алсын зайны андууд” болох Хуссейн болон түүний нөхөд биднийг Кабулд тосно гэсэн тул Бээжин дэх Афганы элчингээс аймшиггүйгээр виз нэхэхээр агаарын хөлгөөр довтолгон яваа маань энэ.

Баримтат киноны ажлаар яваа гэж өмнө нь Улаанбаатараас виз хүссэн албан бичигтээ үнэнээ өчсөн маань ёстой бодлогын алдаа байжээ гэдгийг Бээжин дэх Афганистаны элчингийн үүдэнд ам руугаа алгадуулахдаа сая мэдлээ. Зөвхөн жуулчны виз л шуурхай гарах магадлалтай бөгөөд киноны ажил, сэтгүүлч мэтгүүлч гэсэн үг үсэгтэй бол сараас нааш асуудал шийдэгддэггүй ажээ. Цаг явсаар. Нэгдүгээр сарын жаварт хайруулж Бээжингийн гудманд, Афганы элчингийн үүдэнд зогсоход хэдхэн цагийн дараа нисэхээр авсан Бээжин-Дели-Кабулын онгоцны билет толгойд тоо бодуулна. Цаг явсаар. Үүдний англи хэлтэй хятад ажилтанд нь хэдэн юань атгуулна. Цаг явсаар. Визний хураамжийг банкинд тушаагаад иртэл афган ноён цайнд явсан байна. Цаг явсаар...

Хаширлаж Улаанбаатараас Монгол улсын Гадаад харилцааны яамны ноот бичиг авч гарсан маань аминд оров. Манай засаг мань мэтийгээ 5000 төгрөгний цалинтай ямаанаас дээр үздэгийн нотолгоо нь энэхүү ноот бичиг болсон юм.

-Мөргөлдөөн самуунтай бүс нутаг руу явж байгаа бол тосч авах, байрлуулах, аюулгүй байдлыг нь хангах хүмүүсээсээ албан хариу заавал авдаг номтой юм. Ямар хайхрах эзэн, харах төргүй улс байгаа биш. Янз бүрийн юм болбол яана ... гэсэн Гадаад яамны түшмэлийн хатуухан сануулга харин бидний хувьд зол болжээ. Хуссейны “Наад монголчуудыг чинь би хүлээж авна” гэсэн имэйл, “Кино авахгүй ээ, жуулчны визээр судалгаа хийчихээд буцна. Зураг авалт ирэх зун, потом потом болноо...” гэсэн манай багийн гишүүн Сайнбаярын худал мэдүүлэг ч бас хачир нэмэр болсон нь лав. Онгоц нисэхэд ердөө 2 цаг дутуу байхад бидний паспортанд Улаанбаатараас авах гэж хоёр долоо хоног хөөцөлдсөн араб, англи бичигтэй Афганистаны виз дарагджээ. (Хожим дахин гадаадад зорчиход энэ виз аюулгүйн албаныхны асар нарийн шалгалтад өртөх шалтгаан болж лай дуудах юм гэж бидний хэн нь ч тэгэхэд төсөөлөөгүй явлаа. Афганистаны виз даруулсан паспорт эдийн засгийн ямар ч үнэ цэнэгүй зүйл гэдгийг визний чэнжүүдэд дашрамд анхааруулъя.)

Ер нь бол Монголоос Афганистан явахаар зоьсон хүн Астана (Казахстан), Бээжин (Хятад) хоёрын аль нэгээс виз авсан нь ойр бөгөөд Улаанбаатар-Бээжин-Дели-Кабул, эсвэл Улаанбаатар-Бээжин (Хөх хот)-Өрөмч-Кабул гэсэн чиглэлээр нисэхэд арай шулуун, бас бага зэрэг хямд болдог юм. Бараг долоон цаг ниссэний эцэст шөнө хугаслаж Делид буув. Бээжингийн “Капитал” нисэх буудлын 3 дугаар терминалаас хөөрч, хүн техник хоёрын гайхалтай зохицлын үр дүнд буй болсон үйлчилгээг нь мартаж амжаагүй бидэнд Шинэ Дели хотын Индира Гандийн нэрэмжит олон улсын нисэх буудал ёстой сумын клуб шиг санагдана. Дараагийн онгоцоо хүлээж дамжин нислэгийн заалны чулуун шалан дээр ганц цаг нойр автал нэг бавгар сахалтай бараан нөхөр ирээд “Кабулын нислэгийнхэн босоод!” хэмээн хамаандаллаа. Үүрийн 4 цаг. Афганы визний марафон, олон цагийн нислэг, чулуун шалан дээрх зүүдний дараа нисэх буудлын ажилтнууд Кабулын транзит зорчигчдыг энд тэндээс хэд гурваар нь сэрээн дуудаж цуглуулсаар. Афган, энэтхэг, пакистан, монгол нийлсэн “Кабулынхныг” яг яах гээд байгаа нь мэдэгдэхгүй нэг буланд шахаж хорьсоор бараг хоёр цаг болов. Зарлага, ачигч, шал цэвэрлэгч, зохион байгуулагч, бүртгэгч, угтан инээмслэгч, унтаж байгаа хүн сэрээгч, кофе машин цэнэглэгч, богино долгионы станцаар хүн дуудагч, хүн юм асуувал хариулагч, тэднийгээ хөндлөнгөөс хянагч гээд зорчигчдоосоо олон ажилтан энд тэндгүй маш чухал царай гарган хөлхөлдөнө. Тэдний нэгийг оноон товлоод ойрын 10 минутад яг юу хийхийг нь бид цаг нөхцөөн ажиглав. Хинди хэлээрээ 2 удаа 3-7 үгтэй өгүүлбэр гар станцаар дамжуулж, өөртэйгээ адил үүрэг бүхий 1 хүнтэй сонин сайхан хуучлан инээлдээд, сугавчилж яваа хавтсандаа хэд гурван тэмдэгт бичив. Ямар ч хэтрүүлэггүй, ингээд л бол оо. Ийм хүмүүс тэгээд энэ нисэх буудлаар дүүрэн гээд бод доо. Уншигчийг удаан зовоолгүй хэлэхэд, энэ бүхний эцэст миний ачаа алдагдан алга болсон байлаа...

Зүдэргээтэй олон давхар шалгалт давж, бараг 12 цагийн дараа халуун кофе оочилж, ганц тамхи угзрах зуур Кабул руу эхнэртээ очиж яваа англи эртэй танилцав. Мань эрийн “цайны хүн” Лондонд нөхөртөө цай хийж өгөхөө болиод, ядарсан Афганы ард түмэнд туслахаар Кабулд ирээд нэлээн хэдэн оныг үдсэн гэнэ. Басхүү энэ “сайн санааны аяны” “цайны мөнгө” нь ч гайгүй байдаг биз, ойрын үед буцаж харих тухай ярихгүй байгаа юм байх. Аян замд ганзага нийлсэн эрчүүдийн хооронд болдог богинохон боловч халуун яриа өрнөв.

-Бид Монголоос Афганистан руу анх удаа явж байгаа юм. Та тогооны хүн рүүгээ байн байн явдаг уу?

-Зиа, жилдээ хоёр удаа юм уу даа.

-Ах аа, Кабулд гадны хүн хамаагүй явахад аюултай гэж үнэн үү?

-Хэ цэс, манай Лондонгоос лав хамаагүй гайгүй дээ. Лондон ч бэрх болсон газар шүү.

(Сайнбаярын ярианы оргиналь орчуулгыг зохиогч.)

Нэгдүгээр сарын өглөөний тунгалаг нар уулын хормой дах жижигхэн нисэх буудлыг ээж байхад “Air India” компанийн “Боинг 737” Кабулд газардлаа. Хятад, Энэтхэгээр дайрсны дараа эндхийн цэлмэг хөх тэнгэр, өглөөний хурц нар, аажуу тайван алхах цөөн хүн нь сэтгэлд нэг л амар. Нисэх буудлын олон давхар буутай хамгаалалтыг энгэртээ зүүсэн үнэмлэхээрээ зүсэн нэвтэлсээр интернэтийн танил Хусейн маань “Сан бэн уу?” гэж инээмсэглэн угтав. Бидний зорьж ирсэн хазара ард түмний анхны төлөөлөгч нь тэр. Афганистанд Хусейнтай адил 2 сая гаруй хазара монголчууд бий...

2. Кабул

Үхрийн бөөр шиг гэдэг үг чухам Афганистаны үндэстний бүтцийн тухай үг гэлтэй. Харваас манай Говь-Алтай, Ховд хавьцааны болов уу гэмээр хөрслөг намхан бор хазара эр болон өндөр нуруутай, буржгар үстэй, ямаан сахалтай, цэнхэр нүдтэй Кандагарын хархүү ч өөрийгөө афган хүн л гэнэ. Арга ч үгүй юм, 30 шахам сая хүн амынх нь 38 хувь пуштун (паштун), 25 хувь тажик, 20 хувь хазара, 6 хувь узбек. Бас бус бага ард түмний тоо 30 хүрдэг бөгөөд түүнээс цааш олон янзын хэл холилдсон отог омгийн тоог эрдэмтэд ч тоолж бардаггүй юм гэсэн. Үүнийг батлах гэсэн мэт Кабул хотын нисэх буудлын жижигхэн байшингаас гарахад л үхрийн бөөр, маркны цуглуулга шиг өнгө өнгийн афганчууд тосно. Америк автоматтай цагдаагийн хамгаалалт, иран риал, пакистан рупигаас авахуулаад казахстаны тэнгэ хүртэл багсайлгасан валютын “чэнжүүд”-ийг өнгөрөхөд олны дундаас гараа даллан ирж тэврэлдсэн залуус бол манай хазара нөхөд байлаа. Дэлхийн банк, Азийн сан, USAID зэрэг олон улсын байгууллагуудад голдуу ажилладаг Хусейн, Аббас, Риза, Юсүф зэрэг эдгээр залуус бүгд англи хэлтэй. Ихэнх нь Афганистаны уугуул бол, зарим нэг нь талибаны дэглэм унасны дараа Пакистанаас иржээ.

-Кабул бол маш орчин үеийн хот. Тийм ч болохоор Иран, Пакистанаас маш олон хүн наашаа ирж амьдралаа төвхнүүлж байгаа юм гэж хот руу хөдлөх зуур хазара залуусын нэг нь өгүүлэв. Онгоцны буудлын байдлаас харахад үнэхээр орчин үеийн соёл иргэншлийн хэлтэрхий илт мэдрэгдэж байсан тул түүний үгэнд үнэмшихгүй байхын аргагүй. Гэвч нисэх буудлаас хөдлөөд арван минут ч бололгүй Афганистаны нийслэлийн тухай анхны сэтгэгдэл маань нэлээн өнгөцхөн, ихээхэн хуурамч байсан нь илчлэгдлээ. “Албан тасалгааны цонхоор ...” гэж дуулдагчлан Аббасын машины цонхоор амьдрал яагаад ч сайхан харагдахгүй байлаа.

-Манай 60-аад он ч ийм байгаагүй байх шүү гэж бидний дундаа хамгийн ахмад нь болох Батнягт ах сэмхэн шүүрс алдаж байна. Энэ хотод инженерийн нэгдсэн шугам сүлжээ, халуун ус, бохирын систем гэж үндсэндээ үгүй бололтой. “Селена”, “Интерконтиненталь” зэрэг 5 одтой буудал, Ерөнхийлөгч Карзайн өргөө, Засгийн газрын объектууд зэрэг томоохон барилгууд нь тус бүртээ өөр өөрийнхөө асуудлыг дизель станц энэ тэрхэнээр шийднэ. Өнгөрсөн гуч гаруй жилийн дайны ул мөр, өнөөгийн самуун цагийн шинж тэмдэг алхам тутамд ил.

Кабул бол хот гэхээсээ илүүтэй нэг том зах юм. Гудамж дагуу туждаа лангуу наймаа хөглөрнө. Манай кино группын хэн нэгний хошигнож хэлснээр “Бие биенээсээ зөрж юм худалдаж авдаг байх” гэмээр. Нисэх буудлаас хөдөлсөн бид хадтай барзгар уулыг ороон өнгөрч хазара монголчууд голчлон амьдардаг Кабулын баруун урд дүүрэгт орж ирлээ. Энэ дүүрэг тэртээд харагдах Хорияахын уулс хүртэл үргэлжилнэ. Хорияах гэж юу гэсэн утгатай үг болохыг асуувал “хорих, тусгаарлах” гэж хариулахад нь бид мэл гайхаж, бидний гайхсан шалтгааныг сонссон афганчууд маань мэл хөхрөв. Ийн явтал өмнө маань хазарачуудын эцэг гэгддэг Мазари хэмээх дайчин эрийн хөшөө амарлингуй дүнхийн харагдав. Чухам энэ дүүрэгт Баба Мазари хазара дайчдаа удирдан цус урсгасан тулалдааныг нэг талаас хуучин холбоотон болох Умардын эвслийн Бурханудин Раббани, Ахмад Шах Масууд нарын Засгийн газрын цэргүүдтэй, нөгөө талаас мөнөөх заналт талибуудтай хийж байсан нь 10-аад жилийн өмнөх явдал. Тажик, пуштун нарын хуйвалдаанаар Мазариг хэлэлцээрт урьж бариад тарчлаан эрүүдэж, нисдэг тэрэгнээс хад руу нисгэж хороожээ.Түүний дараа хазарачуудын хувьд Сталинград болсон Кабулын энэ дүүрэгт 1995 оны хаврын ганцхан шөнө 1000 гаруй энгийн номхон иргэнийг Засгийн газрын цэргүүд хүйс тэмтэрсэн билээ.1998 онд Мазари Шарифт 8000, 1999 онд Бамианд 1000 гаруй гээд талибуудын бөөнөөр нь хороосон хазарачуудын тоо зуугаар бус мянга мянгаар яригдана.

Манай залуусын Энэтхэгээс оруулж ирсэн хуучин тэрэг гудамж сүлжин чагнаалаа орилуулан урагшилна. Замын хөдөлгөөний дүрэм гэдэг ойлголт Улаанбаатараас дор газар байдаг л юм байна. Энэ дүүрэгт шавар тагзнууд сунжралдан үргэлжлэх бөгөөд хаа нэг тааралдах будагтай нүүр, вакум цонх бүхий хоёр гурван давхар тун дажгүй байшингаас шашны уянгалаг дуу чанга яригчаар хадах нь эдний сүм буюу мечет. Афганистаны хүн амын 84 хувь нь исламын шашны сунни урсгалыг, 15 хувь нь шиа буюу шийт урсгалыг дагадаг. Хөөрхий хазара нар илт монголжуу төрхтэйгээс гадна шашны цөөнх болсон шиа урсгалыг голчлон дагагсад учраас аль ч зуунд буруу номтноороо дуудуулж, адлуулан хядуулах заяатай болсон юм даг уу даа. 1896 оноос хойш Афганистанд 8 жил амьдарсан Английн судлаач, бас туршуул Фрэнк Мартины 1907 онд Лондон болон Нью Йоркт хэвлэгдсэн “Хэмжээгүй хаант засгийн доор” (Under the absolute amir) номонд өгүүлснээр хазарачууд “Хазаражат, Нонграхар, Герат зэрэг Афган орны төв бүсээр нутагладаг. Угсаатны хувьд бүрэлдэхэд нь монгол, түрэг, иранчууд оролцсон. 13 дугаар зуунд Хорасаны монгол захирагч эмир Аргун засаг захиргаагаа бэхжүүлэхээр монгол аймгийг Бадризэд авчирснаар эдний түүх эхэлдэг гэж “Бабур нама” хэмээх түүхэн чухал сурвалжид өгүүлнэ. Дараа дараагийн зуунуудад хазарачуудын амьдрах нутаг, төрөлх хэл нь ч өөрчлөгдөж өөр ард түмэн болон төлөвшсөн ч монгол гэх тов тодорхой шинж төрх хадгалагдан үлджээ”. Энэ мөрүүдийг үлдээсэн Фрэнк Мартин гэгч нь хазарачуудын түүхэнд хар (магадгүй улаан?) мөрөө үлдээсэн Абдрухман хэмээх пуштун үндэстэн хааны үед Афганистанд байсан юм. Мань Абдрухман хазара хүн амын 62 (!) хувийг аймаглан устгасан гэж миний шинэ танил хазара залуус харуусан ярьж байна.


Хазара нарын тухай аль ч эх сурвалжийн мэдээ хазара хэмээх перс үг нь мянга гэсэн утга илэрхийлнэ гэж эхэлдэг бөгөөд 1220-иод онд Чингис хааны их цэргээс энэ хавийг харгалзан үлдсэн нэг (эсвэл нэг бус?) мянгатын тухай яриагаар үргэлжилнэ. Нэрт монгол судлаач Б.Я.Владимирцовын 1922 онд хэвлүүлсэн “Чингис хаан” номонд ч их хаан Туркестан, Афганистан, Персийг захирч байсан Хорезмын шах Мухамедыг 1219-1222 онд хиар цохиод төрсөн нутаг руугаа буцахдаа эзэлсэн газартаа хэсэг цэрэг (Владимирцов авгайн өгүүлснээр гарнизон) үлдээсэн тухай өгүүлдэг аж. Зөвлөлтийн цэрэг Афганистанд дайтаж байх үед нутгийн коммунистууд буюу Афганистаны Ардын ардчилсан намын Төв хорооноос орос генералуудад зориулан гаргасан товхимолд ч “Хазарачууд бол 13 дугаар зуунд ирж суурьшсан монголын байлдан дагуулагчдын үр удам бөгөөд хүн амын тоогоор гуравдугаарт ордог угсаатны бүлэг болно. Тажик хэлний онцгой аялга болох хазарачи хэлээр ярина” гэжээ.

Бид нэр нэрээ мэдэлцсэн шинэхэн нөхдөөсөө Афганистаны тухай, харин тэд биднээс Монголын тухай танин мэдэхүйн асуулт тавьсаар хоолны газарт иржээ. Урьдчилан хэлэхэд Төв болон Дундад Ази, Энэтхэгт элбэг тааралдах хонины махан шорлог, тахианы махан карри, нан хэмээх гамбир нь маш амттай бөгөөд Пакистанаас импортолсон үхрийн цөцгий (Nestle-гийнх гэж байгаа), шинэ жимсний хамт бидний энд өнгөрүүлсэн 4 хоногийн хямдхан бөгөөд тун дуртай хоол болсон юм. Хоолны төгсгөлд хазара нөхөд маань биднээр ганц афгани (үндэсний мөнгөн тэмдэгт) төлүүлээгүй болохоор “Баярлалаа” гэдэг бардам үгээ ядаж тэдний хэлээр хэлж сурах хэрэг гарсан нь мэдээж. Хөгтэй нь, “Баярлалаа”-г персээр “Ташакур” гэх агаад бид чармайн байж цээжилсэн ч ялангуяа нөхөр Д.Сайнбаяр энэ үгийг хэлэх болгондоо “Доширак” хэмээн андуурах нь энүүхэнд. Азаар Афганистанд “Доширак” импортолдоггүй тул хазара нөхөд маань хоолны дараа нэмэж солонгос бэлэн хоол нэхээд байна гэж бидний тухай зэм бодоогүй нь яамай.

Исламын шашин нэвт дэлгэрсэн орны хувьд согтууруулах ундаа энд огт, бүр огт үгүй. Цагийн зөрүү Улаанбаатараас 3 цаг 30 минут. Яагаад Энэтхэг (2,5 цаг), Афганистан хоёр ийм сонин сондгой зөрүүтэй байдгийн учрыг бидний хэн нь ч тайлж чадсангүй. Делигээс алдагдсан ачаанд маань “Соёмбо” тэргүүтэй ганц нэг шил нутгийн идээ байсан тухай цагийн зөрүүнд дасах гэсэн багийн маань нэрээ хэлээгүй нэг гишүүн үдэш болгон харамсан ярих боловч Кабулын супермаркетад тэр зүгийн үнэр ч үгүй юм даа.

Хазара нөхөд маань 5 одтой буудал асар үнэтэй, харин хямд буудлаас гадны хүн хулгайлж барьцаалах явдал байсгээд гардаг тул эхнэр хүүхэд нь Пакистан явсан Аббасын хоёр давхар хауст ганц хоноод маргааш үүрээр Бамиян муж руу хөдлөе гэсэн юм. Дундаж монгол (бид өөрсдийгөө эргэлзэх юмгүй энэ ангилалд оруулж байгаа) хүний сэтгэлд хаус гэдэг үг ойрын жилүүдэд Туулын хөвөөнд олон болсон орд харшуудаар төсөөлөгддөг. Харин дундаж афган ойлголтоор энэ нь цахилгаан, дулаан, ханын цаас, халуун ус, тавилга үгүй ч боловсон жорлон, гал тогоо, дэвсгэр гудас бүхий гурван өрөөтэй хоёр давхар шавар байшин болой. Спиртэн дэн барьж ороо зассаны дараа амнаас уур цан савсах нь намжихгүй хүйтэн байлаа.

-Энэ юу ч биш, би Хөвсгөлд 11 сард гадаа унтсан. Толгой дээр байсан савтай ус тас хөлдсөн л байна лээ.

-Энэ өвөл угаасаа манай байр халаалт муутай байгаа. Хороолол чинь манай Улаанбаатарын Кабул юм байна шдээ.

-Та минь, маргааш Бамияны хазарачуудын амьдардаг агуйд хонохоо мэдэж байна уу? Тэрний хажууд өнөө шөнийг диваажин гээд л бодчих гэхчлэнгийн сэтгэл санаагаа чангалсан “бясалгалын” чанартай худлаа яриаг маань тагтан дээр авчирч асаасан “Ямаха” моторын дуу таслав. Нөхдийн авчирсан моторын чимээ, цахилгаан халаагуурын дулаан илчинд нэг мэдэхэд гүн нойронд умбажээ.


3. Хазара хүний үүлэн чөлөөн нар



Бид үүр шөнөөр бослоо. Газар хол, зам бартаатай, бас зууртаа пуштун нарын амьдардаг тийм ч тайван бус нутгаар дайрах тул ийн эртэлсэн хэрэг. Гадаа Бамиян муж руу биднийг авч явахаар Халифа хэмээх хазара жолоочтой “Тоёота” микроавтобус зогсож байна. Афганистанд автомашин байна гэдэг зүгээр нэг машин гэсэн үг хараахан биш. Монголын хээр хөдөө тааралдах баргийн нэг овооноос сүртэй юм гэхэд хол давуулж, том залсан хэрэг болохгүй. Олонх микроавтобус гаднаа чанга яригчтай, ихэнх нь шашны уриа бүхий том ногоон туг дэрвүүлж, хүний нүд торох газар болгонд нь цацаг жинс сагсайлгаж, наалт зүүлт гялалзуулна. Манайд сонгуулийн үеэр л нэг иймэрхүү машинууд хөлхдөг ч маяг гангарааны хувьд эднийг бараадахгүй биз.



Бамиян мужийн төв нь Кабулаас баруун хойшоо чанх шулуун явбал 125 километр. Уулын замын нугачаа тойрууг тооцвол яс явах нь 200 орчим болно. Уул нь Улаанбаатараас Дархан гэсэн үг. Харин хазара нарын төвлөрөн амьдардаг газар руу засгийн газраас хөрөнгө оруулалт хийн дэд бүтцийг нь хөгжүүлэхдээ хойрго ханддагаас энэ 200 километрийг бид бараг 10 цаг туулсан билээ. Монголыгоо бид уулсын орон гэхчлэн бахддаг нь афган хүний хажууд гайхуулалтгүй зүйл бололтой. Хэдэн зуун дамжсан дажин самуун, сая саяар тоологдох үхэл хагацлыг үзсэн өвгөн уулс юу ч болоогүй мэт, юу ч үзээгүй мэт тэнгэр тулан дүнхийнэ. Манай Батнягт ах машин зогсоож жаахан зураглал хийх гэсэн ч газарчдаасаа “Энэ бол талибудын гол тулгуур болсон пуштун нарын район. Хамаагүй камертай гадны хүнийг таашаадаггүй газар. Мэргэн буучид нь ажил мэргэжилдээ их дуртай улс” гэсэн анхааруулгыг аваад болив оо. Удалгүй Брэд Питтийн тоглосон “Вавилон” гэж кинонд гардагтай адил үйл явдал болох шахаж энэ анхааруулга дэмий сүржигнэсэн явдал биш байсныг нотлосон юм. Эзгүй хээр зогсон морь харцгааж, биеийн чилээ гаргаж байх зуур тэрүүхэн уулын хяр дээрх бутан дундаас нэг хүн байн байн цухалзах нь анзаарагдана. Дууны инженер Амгаагийн фото аппаратаар татаж үзвэл 10 гаруй насны жаал хүү хадны цаагуур нуугдан хэвтээд үе үе цухуйн биднийг ажиглах ажээ.



Цасанд хучигдсан Хиндукушийн салбар уулс, эрчлэн урсах Урбандарьяа гол, найман зууны тэртээх монгол цэргийн түүхийг чимээгүй хүүрнэх цавчим хавцлууд, замын хажууд арзайх хуягт танкын сэг цонхны хажуугаар хөвөрсөөр. Автомат буу агссан цагдаагийн хамгаалалтыг нэвтрэн их үд болж байхад бид Бамиянд орж ирлээ. Гивлүүр зүүж нүүрээ халхалсан афган эмэгтэйчүүдийн дундаас тодрон мужийн засаг дарга болно гэдэг хэр баргийн ээжийн охин ийм оронд бардаг даваа биш гэдэг нь мэдээж. Харин энэ Бамиян мужийн засаг дарга нь эмэгтэй, хамгийн олзуурхууштай нь хазара хүн байлаа. Энэ улсад хооронд нь холбож ойлгоход тун хэцүү “дарга”, “хазара”, “эмэгтэй хүн” гэх ойлголт нэг хүнд цогцолсон нь тэр. “Бурхан илжгийг бүтээхэд хазара хүн уйлжээ” гэсэн үгийг саяхан олж харсан сан. Яагаад чухам хазара хүн? Яагаад уйлсан юм бол? Афганы нийгэмд хамаг хар бор, боолын ажлыг нь хийдэг хазара хүн илжгэнд ажлын байраа алдсан тухай өгүүлж байгаа доромж утга энэ үгэнд нуугдаж байгаа юм. Товчхондоо, хазара хүний хувь заяа бол илжигний хувь заяа гэсэн санаа. Энэ үгний эсрэг хазарачуудын удирдагч агсан Мазаригийн "Хазара байх нь гэмт хэрэг биш, үндэстэн ястны тэгш эрхгүйгээр Афганистаны нийгэм оршин тогтонож чадахгүй" хэмээх алдарт үгийг ишлэмээр санагдана.






Биднийг ирэхэд Бамиянд жагсаал болж байлаа. Гаазын зурваст болж буй Израил-Палестины мөргөлдөөний тухайд байр сууриа илэрхийлж 20 хүрээгүй хүүхэд залуус голдуу 200 орчим хүн уриа лоозон хашгирч төв гудмаар жагсаж байна. “Израил” гэсэн үгтэй өгүүлбэрийг их л заналтайгаар байн байн цуурайтуулах нь манайхаар бол “зэмлэн буруушааж” байгаагийн дээд хэлбэр бололтой. Хэдийгээр цагийн байдал харьцангуй гайгүй болж байгаа ч иймэрхүү жагсаал цуглааныг жагсагчдаасаа олон шахуу буутай цагдаа харгалзан хамгаалах ажээ. Бамияны хөрсөнд нэвчсэн цус хатаж, хазарачуудын зүрхэнд хургасан шарх аньж амжаагүй болохоор тэр биз. Талибаны дэглэмийн үед буюу 1998-1999 онд Бамиянд Афганистаны шинэ түүхийн эмгэнэлт рекордод орох аллага болсон билээ. Энд хазара нарыг аймаглан устгахдаа эмэгтэйчүүдийг хүчирхийлж, хүүхдүүдийг зодож алж, орох орон, идэх хүнсийг нь галдан шатаасан юм. О.Батбаярын интернэтэд тавьсан өгүүллээс үзвэл талибууд хазара монголчуудыг үр үндсээр нь устгах нь Талибаны засгийн газрын бодлого гэж зарласны дагуу тэдний удирдагчдын нэг Маноон Ниази радиогоор "Хазарачууд нь лалын ариун шашинтнууд биш учраас алж устгаж болно. Хазара хүнийг алах нь ямар ч нүгэл биш " хэмээн аллагад уриалж байв. Тэр мөн "Хазара нар аа, та нарт гарах гарц байхгүй. Дээшээ зугтвал бид хөлөөс чинь татаад унагана, доошоо орвол үснээс чинь зулгаагаад гаргана" хэмээн занажээ. Бидний анд Хусейны ярьснаар бол талибууд “Афганистан бол пуштун нарын эх орон. Узбекууд Узбекстан руугаа, тажикууд Иран, Тажикстан руугаа зайлбал таарна. Харах нутаг, дуудах ахан дүүсгүй муусайн хазара нар шарилын газарт далд орцгоо!” гэж дайсгнаж байсан гэх. Уул нь тэдэнд найман зууны тэртээ орхиод ирсэн эх нутаг бий гэдгийг батлах гэсэн мэт хэл ярианд нь хүртэл өвөг монгол үгс олноороо үлдсэн байна. Бид цаг хороож хэсэг хөөрөлдөхөд л ухах утга нэгтэй, дуудах дуудлага төстэй доорх үгнүүдийг оллоо. Тухайлж судлах эрдэмтэд үүнээс ч олныг олох биз ээ.






хабиргаа - хавирга


алгаа - алга


украа – ухархай


хайчи-хайч


гачар - хацар


толгай - толгой


гоол - гол


таяаг - таяг


горияа - хороо


хайру - хайр


көнжила - хөнжил


агай - том эгч, авгай


авга - авга


нагаци - нагац


яаса - ёс


нома - үсэг


элчи – элч


чээжи-цээж


шигай-шагай






Бамиян хотын хойд уулын энгэрт хүн төрөлхтний соёлын өв болон гайхагдаж байсан Бурхан Буддагийн чулуун хөшөөний ором онгойж харагдана. 53 ба 35 метрийн өндөртэй хоёр чулуун бурхны насыг 1500-2000 жил гэж эрдэмтэд багцаалдаг бөгөөд энэ л үест одоогийн Афганистаны нутагт бурхны шашин Энэтхэгээс ирж түгсэн бололтой. Харамсалтай нь талибууд хазара хүнтэй адил харагдсан гэж шалтаглан эдгээр дурсгалыг буруу номынх гэж зарлаад их буу, танкаар буудан нурааж орхисон билээ. Биднийг очиход чулуун бурхдын байсан газрыг хашаалж хамгаалалтад авсан байсан бөгөөд их бууны суманд хэдэн хэсэг болсон үлдэгдлийг нь баглан боожээ. Япончууд эргэж эвлүүлэх гэж байгаа юм байх.





Энэ элгэн улаан уулын энгэрт газар нүхлэн шавар оромж хийгээд хазара монголчууд амьдрана. Идэр насны эрчүүд цөөрсөн нь илт, эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд, өвгөд голдуу. “Дэлхийн монгол айл” баримтат киноны Афганистанд авах ангийн баатрууд нь энд амьдран суудаг эгэл нэгэн айл юм. Талибууд засаг барьж байх үед энэ өрхийн өмнөх тэргүүн алагдсан бөгөөд шоронгоос гарч ирсэн дүү нь заншил ёсоор бэргэн эгчийгээ гэргий болгон авч суужээ. Ахынх нь хоёр, бас хожим эхнэрээс нь гарсан өөрийн хоёртой нийлээд 4 охинтой залуу хархүүгийн бие жаахан тааруу байгаа бололтой. Тэрээр зундаа хот руу орж хөлсний ажил хийж хураасан мөнгөөрөө 6 ам бүлээ тэжээнэ. Эхнэр нь мэдээж өөрөөс хамаагүй эгчмэд эмэгтэй бөгөөд биднийг очиход хасах 6 хэмийн хүйтэнд гол руу хувцас хунараа угаахаар одсон байв. Ядуугаасаа болоод хүнд дараа болж, өөрсдөө өрөнд оруужин гээд хажуу айлдаа ч зочилж чаддаггүй энэ эмэгтэйн хувьд гол дээр юм угаах нь утас, телевизор, сонин хэвлэл, театр, интернэт зэргийг орлож харилцаа холбоо, зугаа цэнгэлийн бүхий л хэрэгцээгээ хангахын нэр ажээ.



Өдөр бүр шахуу талибуудын террорист халдлага гарч буун дуу тасраагүй байгаа ч Афганистанд амьдрал аажим аажмаар сэргэсээр байна. Эвслийн цэргүүд хазара нарын хувьд өөдөө нар харж, зоо тэнэгэр явах баталгаа нь бол олонхи пуштунчуудын нүдэнд тэд эзлэн түрэмгийлэгчид. Олон улсын энхийг сахиулагчид хэзээ гарч явах бол, америкчуудын дараа амьдрал хаашаа эргэх вэ, ирэх сонгуульд хэн засаг авах вэ, үндэстэн хоорондын мөнхийн өсөрхөл дунд яаж амь зуух вэ гэдэг асуулт хазара хүн бүрийн хувьд амин чухал юм. Удаан үргэлжилсэн дарлал доромжлолын дараа олон улсын (түүний дотор Монгол улсын) цэргийн хүчин байдлыг бага ч болов хянаж байгаа нь хазара монголчуудын хувьд ёстой үүлэн чөлөөний нар билээ. Энх тайван гэдэг ойлголт үгсийн сангаас нь арчигдах шахсан энэ газар элгэн садан маань болох 2 сая гаруй хүн аж төрж байна. Найман зууны өмнө Афганистаныг хүйс тэмтэрсэн өвөг дээдсийн маань өрийг өнөөдөр амиараа төлж яваа хазара монголчууд...



М.БУЯНБАДРАХ



Улаанбаатар-Дели-Кабул-Бамиян

2009 оны 1-2 дугаар сар

Гэрэл зургийг С.АМГАЛАНТӨР



Зургийн тайлбар

Фото 1: Бамияны гудамжинд Израилийг буруушаасан жагсаал болж байлаа.

Фото 2: Дайны ул мөр арилаагүй Кабул хот

Фото 3: Бутны цаанаас булталзах пуштун жаал. “Вавилон” киноны хэсэгтэй тун төстэй биш гэж үү?

Фото 4: Дэлхийн Монгол айл төслийн баг

Хазара болон Пүштүн нарын Зөрчилдөөн, Тэмцэл

Хамаг Монгол Сэтгүүлийг дахин дурьдая. Яг одоо та хазара гээд интэрнэтээр хайгаарай , монгол хэл дээр Хазара нарын талаар мэдээлэл хомс байгаа юм. Энэ нийтлэлийн дараа нилээдгүй блог, вэбүүд шууд мэдээлэлийг нь хувилаад вэб дээрээ тавьж байсан . Зарим нь бүр эх сурвалжийг нь тавихгүйгээр шүү.

Би энэ блогийг нээснээрээ монгол хэл дээр Хазара мэдээлэлийг хүргэе.

Хазара ахан дүүстээ өөрийн чадах зүйлээрээ туслая. Афганистан , Пакистан, Иран дахь Хазара Монголчуудын эрх зөрчигдөж байна. Үүнийг нийт монголчууд мэдэх ёстой гэж бодсоны үндсэн дээр энэ шинэ орон зайг үүсгэлээ.

Энэ Нийтлэлийг бичсэн Тайж овгийн Х.БС. маш их судалгаа хийжээ.


Би энэ мэдээлэлийг нэг бүрчлэн уншиж , дагалдах салбар ойлголт мэдээлэлийг блогт оруулхыг хүсэж байна.

Учир нь энэ мэдээлэл дээр үндэслэж маш олон салаа утга , дэлгэрэнгүй мэдээлэл гарч ирэх ёстой юм.


"Хазара" цувралын 2-р хэсэг


"Бурхан илжигийг бүтээхэд Хазара хүн уйлжээ" (When God created the donkey, the Hazaras wept) гэсэн хэлц үгийг Пүштүн хүмүүс хэрэглэх дуртай гэнэ. Би энэ үгийг сонсоод эхлээд нэг л сайн ухаж өгөхгүй байв. Уншигч та ч гэсэн чухам юу гэж байгаа юм болоо гэж гайхаж байж магадгүй. Афганистан оронтой танил хүмүүст бол энэ үгийг ойлгож ядаад байх юм үгүй л юм билээ л дээ. Энэ хэлц үг нь болохоор Хазара хүн зөвхөн боолын хөдөлмөр л хийх гэж төрсөн, тэдэнд өөрөөр амь зогоох арга байхгүй, тиймээс илжиг бий болно гэдэг чинь Хазар хүн хийх ажилгүй болж амь зогоох боломжгүй болж байна гэж тайлбарладаг гэнэ. Үнэндээ энэ нь Афганистаны сүүлийн 120 гаруй жилийн түүхийн бодит байдлаас тийм ч хол зөрөөтэй үг биш байсан бөгөөд өнөө үед ч утга агуулгаа алдаагүй байгаа аж.

18 зууны дунд үейиг хүртэл Хазарууд өөртөө засаглалтай байсан ба 1747 онд Пүштүн үндэстнүүд хаант улсаа байгуулахад цөөн тооны Хазара овгууд нэгдэн орсон байж болзошгүй гэж үздэг аж. Гэхдээ энэ нь өөр хоорондын тэмцэлтэй байсан зарим Хазар овгуудын хувьд улс төрийн зорилготой нэгдэл байснаас бодит харьяалал байгаагүй бөгөөд ихэнх Хазара овгууд 1893 оныг хүртэл өөртөө засаглалтай байсаар ирсэн аж. 1860 аад оноос Тухайн үейин Афганистан нь Орос Их Британ хоёрын сонирхолын бүсд орж хоёр их гүрний бодлогын өрсөлдөөний талбар болоод байсан аж. Их Британын хараат орон байсан Афганистанд хаан ширээний төлөө ширүүн тэмцэл явагдаж 1880 онд Британчуудын дэмжлэгтэйгээр Абдур Рахман хэмээх нөхөр хаан ширээнд суужээ. Эхэндээ Оросын авралд багтан Узбекстанд оргон зайлж тэнд 11 жил амь зуусан энэ Абдур хэмээх эр Англичуудын шууд тусламжтайгаар засгийн эрхийг авсан цаг мөчөөсөө эхлэн хамгийн түрүүнд Хазара нарын хүчийг сулруулах, улмаар тэднийг өөрийн захиргаанд бүрэн оруулах бодлогыг идэвхтэйгээр явуулж эхлэв. Түүхийн эх сурвалжид тэмдэглэсэнээр1880 оны дунд гэхэд нийт Хазара хүн амын ойролцоогоор тоологдох 500,000 орчим гэр бүлийн 300,000 орчим нь Абдур Рахманы шууд захиргаанд орсон байна. Абдур Рахман 1892 он гэхэд (улс төрийн аргаар, дайн тулаангүйгээр явагдсан бололтой) бүх Хазарастан нутагийг эрхшээлдээ оруулсан гэгддэг ба ингэхдээ тэрвээр Хазара хүмүүсийг онцгойлон дааж давашгүй алба гувчуур оноож, улмаар орон нутгуудад байнгын цэргийн хороо суурьшуулж Хазара нарыг байнгын зэвсэгт хяналтанд байлгах болсон байна. Энэ нь ч түүнд хангалттай санагдаагүй ба тэрвээр Хазара нарын овгийн удирдагч нар болон нөлөө бүхий хүмүүсийг баривчлан хорих, алах ажиллагааг эрчимтэйгээр явуулж эхлэв. Мөн тэрвээр суни шашинтай цөөн тооны Хазара нарыг шиа шашинтай олонхи болох бусадтай нь хагаралдуулан зэвсэгт мөргөлдөөнд хүргээд амжсан аж.

Хазара нутагт байсан Афганистаны засгийн газрын төлөөлөгчид, цэргийн анги нэгтгэлийн эрхтнүүд Хазара нарыг дарлан доромжилж, ер өтгөс, нялхас гэж үл ялган харгисалж, эрчүүдийг нь тамлан алж, эмсийг нь хүчиндэн бузарлан араатан мэт авирлах болжээ. Тэд янз бүрийн худал шалтгаар хүмүүсийг баривчлан яргалан тамлах янз бүрийн аргыг хэрэглэдэг байсан аж. Болсон үйл явдлаас зарим нэгэн жишээ дурдахад, Фархад хан хэмээх нэгэн цэргийн эрхтэн 6 Хазара эрийг алаад цогцсыг нь модноос дүүжлэн хатаасан ба өөр нэгэн тохиолд 4 эрийг модтой хүлээд мөчнүүдийг нь мориор оосорлон татуулан тастаж хаясан гэнэ. Бас нэгэн тохиолд хэсэг эрчүүдийг бурхныхаа өөдөөс нулимхыг тушаагаад, тушаалыг нь эсэргүүцлээ хэмээн амьдаар нь өлсгөлөн нохдод хаян өгч идүүлсэн байна. Хүлээтэй хүнийг нүцгэнээр нь улайсгасан чулуун дээр хэвтүүлэх, эрэгтэй хүний өмдөнд муур хийгээд муурыг нь өмднийх нь гаднаас цохин уурлуулж улмаар уурлсан муураар эрхтнийг нь идүүлэх гээд хүний санаанд оромгүй яргалалыг явуулдаг байжээ.

Тэсэхүйеээ бэрх байдалд орсон Хазара нар 1892 онд олонхийг хамарсан зэвсэгт бослого гаргасан юм. Бослого гарахад засгийн газрын төлөөлөгчид, Пүштүн үндэстнүүдээс Хазара хүмүүст хандах араатнаас доор авир шууд нөлөөлсөн юм. Абдур Рахманы үеэл болох Абдул Кодос хэмээгч өөрийн дагуул 33 Пүштүн цэргийн хамт нэгэн бага тушаалын Хазара толгойлогчийн гэрт нь зэвсэг хайна гэсэн шалтгаар очоод гэрийн эзнийг барьж хүлээд нүдэн дээр нь эхнэрийг нь олуулаа ээлжлэн хүчиндсэн байна.

Ийм аймшигт доромжлолыг үзсэн гэр бүлийнхэн нийлж байгаад гэмт хэрэгт оролцсон цэргүүдийг алаад зогссонгүй, ойр байсан цэргийн нэгтгэлийг устгаж зэвсэглэж авсан аж. Тун удалгүй цөөн тоотой босогчидыг дэмжиж нийт Хазаражат (Хазара нутаг) даяар бослого өрнөж, засгийн газрын цэргүүдтэй тулалдаж ялалт байгуулж эхэлсэн ба, пүштүнүүдийг цөмийг нь Хазара нутгаас хөөн гаргаж чадсан аж. Абдур Рахман босогчидыг дарахаар цэрэг илгээсэн боловч бут цохиулжээ. Байдал бишдэж буйг сайн ойлгосон Абдур хан Хазара нарыг бүр мөсөн дарахаар шийдэж улс даяар онцгой байдал зарлав. Хазар нарын бослогыг дарахад нийт иргэдийн хүчийг ашиглах нь түүнд хамгийн зөв байсан ба үүнийхээ тулд тэр Хазара нарыг буруу номтнууд гээд, буруу номтны эсрэг шашны дайн жихад (jihad) зарлаж, үүндээ суни шашинтай бусад үндэстнүүд болох Узбек, Тажик нарыг турхиран оролцуулсан аж. Буруу номтнуудыг алах нь диваажинд хүрэх хамгийн дөт зам хэмээн ухуулж, дайнд оролцогчидод Хазара нарын газар нутаг, эмс хүүхэдийг шагнал болгон өгөхөөр амалжээ. Ингээд 40,000 явган цэрэг, 10,000 морьт цэрэг, 100,000 зэвсэглэсэн энгийн иргэд болон Хазара нартай бэлчээр булаалддаг кочи овгийн тусгай отрядуудаас бүрдсэн асар том арми Хазара нарын бослогыг дарахаар гарчээ. Ивээн тэтгэгч Британы засгийн газар ч зүгээр суусангүй өөрийн тоглоомны хүн болох Абдур Рахман хэмээх энэ яргачинд зэр зэвсгийн тусламж үзүүлээд зогсоогүй байнгын цэргийн зөвлөхүүдээ илгээсэн аж.
Тулалдаан олон сар үргэлжилсэн бөгөөд босогчид гайхалтай тулалдаж Абдур Рахманы хүчийг хэд хэд бут цохисон боловч тооны олонд автан ялагдал хүлээсээр байсан юм. Хэдийгээр хүч суларсан ч эрэлхэг чадварлагаар байлдсаар байсан босогчидын гол хүч удалгүй хүнс, сум, зэр зэвсгийн гачаалд орж мөн босогчид дотороо хагаралдан нэгдмэл байлдаан явуулах чадвараа алдсанаас ялагдал хүлээжээ.

Абдур Рахман ялагдал хүлээсэн Хазарачуудыг маш зэрлэгээр шийтгэх тушаал буулган бослогод оролцсон орлцоогүй үл хамааран мянга мянган Хазара хүмүүсийг хоморголон алж толгойг нь тастан хэд хэдэн газар гавлын ясаар том овоонууд босгосон аж. Тэр үүгээр ч зогссонгүй Хазара хүмүүсийг албан ёсоор боол болгон зарлаж бослогыг дархад оролцсон хүмүүст боол худалдаалах эрх олгосон байна. Кабул, Кандахар, Кундуз гээд Афганистаны томоохон хотуудын зах дээр хэдэн мянган гав гинжтэй Хазара боолууд маш хямдхан үнээр худалдаалагдаж байсан ба зарим тохиолдолд Хазара боол ердөө л 10 хүүдий үр, буудай тариагаар л зарагдаж байжээ. Пүштүнүүдээс гадна Афганистаны хойд хэсэг болох Мазари Шариф хэмээх , Хазара Узбек нарын зэргэлдээ амьдардаг мужид Узбекууд Хазара овгууд руу довтолж хүчээр боолчилж байсан талаар мэдээ байдаг аж.

Хазара нарын гол хүчийг дарж ялалт байгуулсан Абдур 1893 оны 7-р сард Хазарастанд байсан өөрийн цэргийн захирагч нарт Хазара нарын овог аймагийн эрхтэн тушаалтнууд, шашин төрийн зүтгэлтэн, ер л Хазара нарын нэртэй зүстэй хэн бүхний нэр усыг цуглуулан бүгдийг нь гэр бүлийнх нь хамт Кабулд авчирах тушаал буулгасан байна. Энэ тушаалыг завхруулан Пүштүн цэргийн эрхтнүүд энгийн номхон зэвсэггүй Хазара хүмүүсийг баривчлан алж устгах балмад ажиллагаагаа улам идэвхжүүлсэн нь Хазара нарыг ахин зэвсэгт бослого гаргахад хүргэжээ. Босогчид ахин идэвхтэй байлдааны ажиллагаа явуулж эхэлсэн ба, засгийн газарт захидал хүргүүлсэн байна. Тэд энэ захиандаа, Хазара нарыг хоморголон алах, тамлан зовоох, эмс охидыг нь хүчиндэх, Хазара хүмүүсийг боол болгон худалдах, дааж давшгүй алба татвар төлүүлэх, бурхан шашныг нь доромжлох нь тэсэхүйе бэрх бөгөөд засгийн газрын талд алба хааж байсан Хазара нар ч бас ялгаагүй ямар ч өршөөл үзэхгүйгээр харгислуулж байгааг эсэргүүцээд Хазарачууд боолчлолыг хүлээн зөвшөөрөхгүй гэдгийг тодорхой өгүүлжээ. Босогчид удалгүй хэд хэдэн амжилттай байлдааны ажиллагаа явуулж Хазарастаны ихэнх нутгаас засгийн газрын цэргүүдийг ахин хөөн гаргаад гол зам гүүрүүдийг боож стратегийн чухал газруудад шуудуу ухан хамгаалалт зохион байгуулж Кабул хот руу дайрах байлдаандаа бэлтгэж эхэлжээ.

Тун удалгүй Абдур Рахман "Хазара Хүмүүст Уриалах нь" захидалаа илгээсэн бөгөөд энэ захиа нь Хазара нарын эв нэгтгэлийг бутраах, тэдэн дунд хагаралдаан гаргаж байлдааны чадварыг нь сулруулах зорилгыг агуулсан байсан ба уг захиа нь тэр зорилгоо яг л биелүүлсэн аж. Хазарагийн зарим удирдагч нар, тухайлбал Мухаммэд Риза Бэг байлдааныг үргэлжлүүлэх нь өөрийн овгийг сүйрэлд авчирна гэж үзээд бусадтайгаа санал зөрөлдсөний улмаас засгийн газрын талд орж байлдсан байна. Засгийн газар энэ боломжийг ашиглан 1893 оны 4-р сард босогчидын эсрэг дайралтаа эхэлсэн боловч хэд хэдэн тулалдаанд ялагдан ихээхэн хохирол амсч байлдаан зун хүртэл үргэлжилсэн байна. Хазара нарын идэвхтэй байлдааны ажиллагаа нь Абдур Рахманыг цэргээ Хазарастанаас гарган босогчидын шаардлагыг хүлээн авч тэдэнтэй хэлэлцээр хийхэд хүргэсэн байна. Удаан харьцсаны эцэст, Хазара нар өөрийн бие төлөөлөгчидийг Кабул руу хэлэлцээ хийхээр илгээсэн ба, ингэхдээ нэлээд хэдэн Пүштүн гэр бүлийг барьцаанд авч үлджээ. Хэлэлцээрийн үр дүнд хоёр тал харилцан буулт хийсэн ба засгийн газраас Хазара нарын эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн аж. Зэр зэмсэг, хоол хүнсээр байнга дутагдаж, мөн халдварт өвчинд олноороо нэрвэгдээд байсан ихэнх босогчид хэлэлцээрийн үр дүнг хүлээн авах нь зөв гэж үзээд байлдааны ажиллагаагаа зогсоосон байна. Гэсэн хэдий ч босогчидын зарим хэсэг тэмцлээ 1893 оны сүүлч хүрэл үргэлжлүүлсээр байсан аж.

Хазара нарын эрх чөлөөний төлөөх энэ тэмцэл бослого нь ерөнхийдөө 3 жил үргэлжилсэн гэж үздэг бөгөөд Абдур Рахманы засгийн газараас явуулсан энэхүү харгис харалган бодлого нь Хазара Пүштүн хэмээх хоёр үндэстний хоорондох өнөөг хүртэл үргэлжилж буй амь тавьсан зөрчилдөөний үндэс болж, зуун дамжсан гүн гүнзгий хорсол занал, үзэн ядалтыг бий болгосон юм.

Судлаачидын үзэж буйгаар Абдур Рахман Хазара нарын бослогыг дарахдаа хүн амыг нь аль болох цөөлөх бодлого барьж маш харгис хэрцгий үйлдэл явуулсанаас нийт хүн амын 62% хувийг алж устгасан буюу гадагш дүрвүүлсэн аж. Олон тооны Хазара хүмүүс Афганистанаас дайжин гарч тухайн үед Энэтхэгийн харьяа байсан Пакистан, болон хөрш зэргэлдээх Иранд суурьшсан юм. Мөн хөрш зэргэлдээх төв Азийн улсууд болох Түркменистан, Узбекстанд ч дүрвэн гарсан гэдэг. Чухам хичнээн тооны Хазара хүмүүсийг алж устгасан тоог гаргахад төвөгтэй ба тийм бодит тоо бичигдээгүй байдаг аж. Харин хүн амын 60% аас доошгүй хувь устгагдсан гэж үздэг нь нэлээд түгээмэл олны зөвшөөрсөн тоо юм. Хэрэвээ энэ 60% хувийг ойролцоо бодит тоо гэж үзээд, дээр дурдагдсан нийт Хазара айл өрх 500,000 гэсэн тоог оролцуулаад бодвол Хазара нарын хэлмэгдлийн тоог ойролцоогоор гаргаж болох юм. Лалын шашинтай айл өрхүүд нь харьцангуй өнөр өтгөн байдаг ба нэг өрхийг дунджаар 5 хүн амтай (мэдээж энэ бол бага тоо, лалын шашинтнууд олон эхнэр авч үр хүүхэд өнөр өтгөн байдаг нь одоо ч түгээмэл) гэж үзвэл багаар бодоход 2 сая 500 мянга буюу өнөөгийн манай улсын хүн амтай тэнцэх тооны Хазарачууд тэр үед Хазарастанд (Хазара улс) амьдарч байжээ. Үүнээс 60% хувь буюу 1 сая 500 мянган хүн нь 3 жилийн хугацаанд бослогын улмаас хядуулжээ.

Өнөөгийн Афганистан дахь Хазара хүмүүсийн лавтай тоог улс төрийн шалтгааны улмаас гаргахыг хүсдгүй талаар би түрүүчийн бичлэгтээ дурдаж байсан гэхдээ ямартай ч 3-6 сая хүн бий гэж үздэг. Энд би нэгэн сонин харьцуулалт хийх гэсэн юм. Манай Монгол улсын хүн ам 1920-30 аад онд яавч 600 мянгаас хэтэрхээргүй байсан гэдэг, гэтэл 80 гаруй жилийн дараа өдгөө бид 2.5 саяулаа. Ойролцоогоор 4.2 дахин өссөн байгаа биз. Хазара хүн амын бодит тооны талаар зүгээр нэг баримжаа мэдэхийн тулд, би цаг хугацааны хувьд ойролцоо үйл явдал, (Афганистан 1890-1900 аад оноос хойш буюу 110 гаруй жил, Монгол 1920-1930 аад оноос хойш 80 гаруй жил) амьжиргаа, нийгмийн дэвшилийн хувьд харьцангуй төстэй гэгддэг нөхцөл байдалд тулгуурлан Афганистан Монгол хоёр орны хүм амын өсөлтийг бүдүүвчлэн харьцуулж болох мэт гэж бодсон юм.

Хэрэвээ Монголын хүн амын өсөлтийн энэхүү хурдацыг тухайн үед Афганистанд 60% иа хядуулан амь гарсан 1 сая гаран Хазара хүмүүсийн тоогоор бодож үзвэл 110 гаруй жилийн дараа одоо Афганистанд хамгийн наад зах нь 4.2 сая Хазара хүмүүс байх ёстой байгаа биз. Хэдийгээр энэ тоог олдсон мэдээлэлдээ тулгуурлан тоймлон бүдүүвчлэн гаргаж ирсэн ч гэсэн, Хазара хүмүүсийн өөрсдийнх нь батлаад байгаа яаж ч байсан 4 саяас буухгүй хүн амтай гээд байгаа тоотой ойролцоо гарч байгаа юм. Мэдээж энэ тоо бол барагцаалсан тоо. Тухайн орны нийгмийн онцлог, эдийн засаг, улс төрийн байдал гээд олон зүйлийг оролцуулан байж хүн амын өсөлтийг тооцоолох л доо. Ямартай ч гэлээ бодит байдлаас хол зөрөхөөргүй барагцаалсан тоо гарч байна.

Миний л мэдэх нэг үндэстнийг үй олноор нь хоморголон алж үндэстнийх нь хувьд устгах гэж оролдсон аймшигт аллагууд дэлхий дахиний түүхэнд тоотойхон гарсан байдаг. Ийм аллагыг геноцид (genocide) гэж нэрлээд байдаг. Хүн бүхний мэдэх дэлхийн хоёр дугаар дайны үед Гитлер еврей нарыг, дэлхийн нэг дүгээр дайны үед туркууд армянуудыг хоморголон хэдэн саяар нь алж геноцид хийж байсан баримтууд бий. Гэхдээ энэ аллагуудад чухам хүн амынх нь хичнээн хувь үрэгдсэн талаар маргалддаг, Хазаруудыг алж устгасан шиг тийм нийт хүн амын талаас хол илүү 62% хувь байсан болов уу? 1890 ээд оны эхээр Хазара нарыг хоморголон алж үндэстнийх нь хувьд сөнөөх гэж сая хагас хүнийг алан гавлаар нь уул босгосон энэ аллагыг геноцид гэж үзэж болохгүй гэж үү? Харин яагаад энэ тухай дэлхий нийт байтугай, Хазара нарын ахан дүүс нь болох Монголчууд бид ч мэдэхгүй байна вэ? Би энэ асуултанд өөрөө хариу өгөх шаардлага байхгүй, харин энэ өгүүллийг энэ мөр хүртэл уншсан уншигч та бүхнийг ойлгож мэдэж байгаа гэж бодож байна.

1890 ээд оны Хазара нарын зэвсэгт бослого нь зохион байгуулалттай эв нэгдэлтэй эрх чөлөөний тэмцэл гэхээсээ илүү, арга үгүй байдалд орсон хүмүүсийн сулхан холбоос бүхий амь тэмцсэн тэмцэл байсан юм.

Болсон үйл явдлуудыг тодруулан уншиж байхад, Монголчууд бидэнд түгээмэл нэг ажиглагддаг гэдэг асуудалд нэгдмэл бус, бие даасан байдлаар ханддаг тэр байдал бас л ажиглагдаж байсан ба бослого дарагдсан гол шалтгаан нь Хазара нарын дотоодын зөрчилдөөн, овог аймгуудын хуваагдмал байдал, бие биенээсээ урван тэрслэх асуудлууд байсан юм.

Хазара нарын эрх чөлөөний төлөөх зэвсэгт бослого дарагдаж, боол болон зарагдаж эхэлсэн тэр үеээс л эхлэн Хазара үндэстнүүд Афганистаны нийгмийн ёроолд шидэгдэж, бусад гол үндэстнүүд болох Пүштүн, Тажик, Узбекүүдэд нүд үзүүрлэгдэн амь зогоох болсон ба тэднийг ялгаварлан гадуурхах асуудал өнөөг хүртэл Афганистаны нийгэмд амь бөхтэй оршсоор байгаа юм.

Хазара нарыг боолчлох асуудлыг 1921 онд дээр дурдсан Абдур Рахманы ач хүү Афганистаны шах Аманула (Shah Amanullah) албан ёсоор хорьсон боловч зарим Пүштүн хүмүүс боолчлолыг хэдэн жилийн турш үргэлжлүүлсээр байсан аж.

1940 өөд онд Захир Шах хэмээх баруунд боловсрол олсон Пүштүн эр хаан болоод Хазара хүмүүст онцгой татвар ноогдуулсаныг эсэргүүцэн, Хазара нар ахин зэвсэг барин босч засгийн газрын цэргүүдтэй байлдсан ба, үр дүнд нь онцгой татварыг хүчингүй болгож чадсан байна.

Мөн 1930-40 өөд оноос эхлэн Хазара нар "Афганистан дах Монгол Үндэстнүүдийн Холбоо", "Дундад Азын Монголчуудын Нийгэмлэг", "Лалын Шашинтнуудын Эв Нэгдлийн Холбоо" зэрэг нэртэй нийгэм улс төрийн зорилго агуулга бүхий эвсэлүүдийг байгуулан нэгдмэл тэмцлийг бий болгох арга замыг хайж эхэлсэн юм.

Монгол түмний минь мах цусны тасархай Хазара хэмээх энэхүү өвөрмөц хувь зохиолт ард түмний сүүлийн зуун хорь гучаад жилийн түүх нь цус нулимс, дарлал доромжлол, ялалт ялагдалаар дүүрэн гашуун боловч баатарлаг тэмцлийн түүх юм. Энэхүү түүх яг өнөөг хүртэл, уншигч таны энэ мөрийг гүйлгэн харах тэр мөчид хүртэл үргэлжилсээр байгаа гэдгийг сануулж байна.

Ер нь түүхээс харж байхад 1890 ээд оны эхээс 1930 аад оныг хүртэл дэлхийн өнцөг буланд таран орших Монгол үндэстнүүдийн хувьд хамгийн хүнд хэцүү, үндэстнийхээ хувьд мөхөж болох тийм үе байсан юмуу гэж бодогддог юм. Үнэндээ бол Монгол улс, Монгол үндэстнүүдийг мөхөж үгүй болно, тийм нөхцөл бүрдээд байна хэмээн үзэж байсан судлаачид шинжээчид байсаар байсан юм. Тэр үед үнэхээр тийм нөхцөл байдал бүрдээд байсан байж ч болно, тийм бол өнөөдөр Монгол улс байж л байна, дэлхийн өнцөг булан дахь Монголчууд улам олон болсоор л байна. Магадгүй, өнөөдөр бид үндэстнийхээ хувьд түүхэн дэх хамгийн хүнд хэцүү үеэ өнгөрөөж ахин сэргэн мандах тэр эрин үедээ ороод явж байж ч болно. Яг үнэндээ тийм ч байх гэж найдаж байна.
"Хазара" цувралын 1-р хэсэг Хазара гэж Хэн Бэ?

"Хазара" цувралын 3-р хэсэг: Талибаны Дарангуйлал ба Хазара нарын Эрх Чөлөөний Тэмцэл

Нийтлэлийг бичсэн Тайж овгийн Х.БС.


53 Сэтгэгдэл

Талибаны Дарангуйлал ба Хазара нарын Эрх Чөлөөний Тэмцэл

Хамаг Монгол сэтгүүлийн мэдээлэлийн мөрөөр , гооголдсэн чинь нээрэн ийм дарангуйлал байдаг юм байна гэдгийг мэдээд , өрөвдөх , харамсах тэдний төлөө заавал чадах зүйлээ хийнэ гэж бодсон . Өчигдөр Аббас-аас энэ талаар лавласан миний төсөөлж байсанаас илүү хүнд байдгийг мэдсэн.
"Хазара" цувралын 3-р хэсэг





Хазара Байх нь Гэмт Хэрэг Биш

Афганистан дахь Талибан хэмээх айхтар зэрлэг балмад алан хядагч бүлэглэлийн талаар сонсоогүй, мэдэхгүй уншигч ховор буй за. Сонирхолтой нь Талибанууд нь бүгд л Пүштүн гаралтай хүмүүсээс бүрдсэн бүлэглэл аж. Талибануудыг Афганистаны засгийн эрхэнд байх үед иргэнийхээ паспортандаа үндэстэн ястан гэсэн заалтан дор өөрсдийгөө "Могул", "Могал", "Монгол" хэмээн бичдэг Хазара/Монголчуудын хувьд гашуун хувь заяа хүлээж байлаа. Гэсэн ч Хазарачууд өөрсдийгөө зөвхөн хувь заяандаа найдаад орхисонгүй, харин хувь заяагаа өөрсдийн тэмцлээр шийдэхээр шуударсан хэрэг. Чухам яг л энэ үед ард түмнийхээ төлөө амь амьдралаа зориулсан Баба Мазари хэмээх нэгэн Хазара эр тодорч "Хазара байх нь гэмт хэрэг биш, үндэстэн ястны тэгш эрхгүйгээр Афганистаны нийгэм оршин тогтонож чадахгүй" хэмээх алдарт үгээ хэлж ард түмнээ уриалан дуудаж зэвсэгт тэмцлийг гардан удирдсан юм. "Хазара байх нь гэмт хэрэг биш" гэнэ үү, зөвхөн энэ жижигхэн өгүүлбэрээс л уншигч та бүхэн Хазара үндэстэн хүмүүс ямаршуухан нийгэмд амьдарч, үндэстнийхээ хувьд ямаршуухан гадуурхал доромжлол дор байсан, байсаар буйг илүү тайлбаргүйгээр ойлгож байгаа буй за.

Энэ "Хазара" цувралын 1-р хэсэгт би ажил дээрээ нэгэн Пүштүн гаралтай залуутай таардгүй зөрчилтэй байсан тухай бичсэнийг уншигч та бүхэн санаж байгаа байх. Дауд хэмээх тэр залуу бас ч үгүй нэлээн боловсролтой түүх шашин сонирхон судалдаг нэгэн байсан ба нэгэн удаа Жак Вэдэрфөрдын “Genghis Khan and the Making of the Modern World” хэмээх Чингис хааны талаар бичсэн номыг өрөөндөө авчираад уншиж байхыг би харсан юм. Тэрвээр Чингис хаан, Монголчуудын талаар нэлээд сайн мэддэг байв. Би түүнээс нэг удаа "чухам ямар шалтгааны улмаас Пүштүн гаралтай олонхи Хазара хүмүүсийг үзэн яддаг вэ? " гэж асуусан юм. Монголын их гүрний байлдан дагуулалтын үед бид ялагдаж явлаа, одоо бид тэднийг Хазара/Монголчуудыг ялж өшөөгөө авч байгаа юм хэмээн баруун гарын нударгаа атган зангаж сэтгэл хөдөлсөн маягаар хэлж билээ. Үнэндээ тэр надад чухам яг л үнэнээ хэлсэн ба үнэхээр ч олонхи болсон Пүштүн хүмүүс яг л тийм сэтгэлгээтэй байдаг юм байна гэдгийг би ажиглаж мэдсэн юм. Афганистанд Пүштүн, Тажик, Узбек, Түркмен, Энэтхэгийн Сийк, Паеган шашинтай Балучи гээ л олон үндэстэн ястнууд оршин суудаг. Тэд хоорондоо зөрчилтэй, байлдаж тулалддаг л даа. Гэхдээ тэдний хоорондын зөрчил хэзээ ч Хазара Пүштүн хоёр үндэстний хоорондын зөрчил шиг тийм хурц, зуун дамжсан хорсол занал байгаагүй юм.

Талибаны гол удирдагч мулла Омар гадаадын сурвалжлагч нарт ярилцлага өгөхдөө хэлсэн байдаг: Миний хувьд, бидний хувьд, Пүштүн үндэстэн байна гэдэг бол хамгийн чухал, би өөрийгөө юу юунаас өмнө Пүштүн үндэстэн гэдгээр мэдэрдэг бөгөөд Пүштүн хүний эрх ашгийн төлөө тэмцэл бол миний хамгийн гол зорилго. Хоёрдугаарт би өөрийгөө Лалын шашинтан мусулман хүн гэдгээрээ мэдэрдэг. Би Афганистаны иргэн Афган хүн байна гэдэг бол миний хувьд гуравдугаарт тавигддаг асуудал гэжээ. Афганистанд олон жилийн туршид одоог хүртэл үргэлжилж байгаа иргэний дайн нь үндэстэн хоорондын дайн болохоос шашны урсгалуудын мөргөлдөөн биш юм. Үнэндээ Афганистанд болж буй байлдаануудын ихэнх нь Сунни шашинтай Тажик, Пүштүн, Узбекүүдийн хооронд болж байгаа юм.

Үүнээс үүдээд би нэгэн зүйлийг онцлон дурдах хэрэгтэй байх гэж бодож байна. Пүштүн/Талибан болон Хазара нарын зөрчил нь хоёр үндэстний хоорондын зөрчил болохоос шашны мөргөлдөөн биш юм. Хазаруудыг шиа шашинтан хэмээн ялгаварлан гадуурхдаг нь үнэн, гэхдээ энэ нь бол зүгээр л шалтаг буюу Англи хэлэнд ярьдгаар pretense, дайран дээр нь давс нэмсэн л асуудал. Мэдээж энэ лалын шашны шиа гэгч урсгалын ялгаа нь Пүштүнүүдэд сайхан далим болж бусад суни шашинтай, Пүштүн бус гаралтай Узбек Тажикуудыг Хазаруудын эсрэг турхирч чадсан талаар би өмнөх бичлэгтээ дурдаж байсан.

Хувь хүмүүс үзэл бодлоо бодитоор илэрхийлдэг. Уншигч та бүхэн Хазара Пүштүн нарын сайт, форум, хэлцүүдээр ороорой, youtube болон бусад видео цуглуулгуудыг сонирхоорой. Тэнд Пүштүн Талибануудаас Хазара хүмүүсийг үзэн ядах үзэл нь зөвхөн Хазар хүмүүсийн гадаад төрх, тэдний нийгэмд эзлэх байр суурь, гарал угсаанд (Монгол гаралтайд нь) нь чиглэж байдгаас бус, шиа шашинтайд нь болдог биш юм байна гэдгийг ойлгох болно. Эцсийн эцэст Пүштүн, Хазара нар адилхан Лал гэсэн нэг л шашинтай улсууд. Хазара Пүштүн/Талибан нарын зөрчлийн талаар уншиж судалж байхад тэдний зөрчил нь шашны ялгаа гэхээсээ илүү үндэстэн ястны ялгаа, хорсол занал өш хонзон юм байна гэсэн ойлголт надад баттай төрсөн юм.



Монголчуудын байлдан дагуулалтын үед Афганистан гэж улс огт сураггүй, Пүштүн гэж үндэстнүүд бүрэлдэн тогтоогүй байсан үе төдийгүй тэд Энэтхэг Пакистаны хязгаараар нүүдэллэн амьдарч Их Могул гүрэн, доголон Төмөр хааны захиргаадаар дамжин амь зууж байсан юм. Монголын их гүрний захиргаанд байсан аль ч улс гүрэн үндэстнүүд Монгол гаралтай хүмүүсийг өдий чинээ үзэн ядаж аль хэдэн зууны тэртээх ялагдалдаа хорсол агуулан өшөө авах гэх нь үгүй. Ямар ч тохиолд Пүштүн хэмээх энэ үл шалих нүүдэлчидийг Монголчууд солгой нүдээр харж, хоморголон устгаж онцгой алба гувчуур ноогдуулж тамлан зовоож байсан баримт байхгүй юм. Уучлаарай хүн төрөлхтөний түүх улс үндэстнүүдийн хоорондын зөрчил, ялалт ялагдлаар дүүрэн.

Афганистан дах Иргэний Дайн ба Хазара Овгуудын Нэгдсэн Тэмцэл

1890 ээд оны дайнд ялагдаж тусгаар тогтнолоо алдсан Хазарууд өөрсдийгөө “aри” гаралтай гэж үздэг Пүштүн тэргүүлсэн Тажик удаалсан үндэстнүүдийн хавчлага дарамтан дор олон арван жилийг бэрхшээлтэйгээр өнгөрөөж байв. Харин 1979-1989 онуудад үргэлжилсэн Зөвлөлт Афганистаны дайны үед дайтаж буй бүлэглэлүүд анхаарлаа дайнд хандуулсанаар Хазара нарт үндэстнийхээ хувьд гадуурхагдах асуудлаас түр зуур ч гэсэн "амсхийх" боломж олдсон аж. Энэ дайнд Хазара нар Афганы бусад үндэстнүүдийн адил зэвсэг барин Зөвлөлтийн түрэмгийлэгчидийн эсрэг дайтаж, гэлээ ч Зөвлөлтийн цэрэг Афганистанаас гарч явсаны дараа Пүштүн, Тажикуудаар толгойлуулсан Мужахедууд засгийн эрхэнд гарч Хазара нарыг хавчин гадуурхах, хоморголон устгах бодлогоо үргэлжлүүлсэн юм. Ингээд 1989 оноос хойш Афганд үргэлжилсэн иргэний болоод, үндэстэн ястны дайнд Хазарачууд хүссэн хүсээгүй амь тэмцэн орох болсон бөгөөд, 1890 оны бослогоос хойш анх удаагаа нэгдсэн зохион байгуулалттай тэмцлийг явуулж 10,000 орчим хүнтэй Хазара дайчидын отрядыг байгуулж чухам л зэвсэг барин дайрсан болгонтой нь эсэргүүцэн дайтаж байсан юм. Дайтаж байгаа бүлэглэл болгон өөрсдийн гадаад дотоодын спонсоруудтай байсан зэр зэвсэг, хоол хүнс, хүн хүчний дэмжлэгийн баттай ар талуудтай байсан юм. Афганистантай хил залгаа орших улсууд бүгд л өөр өөрсдийн үндэстнүүдээ шууд дэмжиж байв. Пүштүнүүдийн ар талыг Пакистан улс (Пакистаны хүм амын 20% ийг пүштүн гаралтай хүмүүс эзэлдэг) дааж, Узбекууд мэдээж Узбекстанаас, Туркменууд Туркменистанаас, Тажикууд Тажикстан, Иранаас тусламж авч байсан ба, ганцхан Хазарачуудад туслах хэн ч байгаагүй гэдэг. Хазарачуудад хангалттай зэр зэвсэг байтугай, хэдэн цэргүүддээ өмсгөх гутал ч байхгүй байсан ба, хөл нүцгэн цэргүүд нь байлдаанд алуулсан, олзлогдсон дайсныхаа гутлыг тайлан өмсч зэвсэг хувцас хэрэглэлээр нь амь зогоож байсан гэдэг.


Иргэний дайны дундуур1994 онд Пакистаны Тагнуулын Төв Газрын шууд ивээлээр бий болсон Талибан "Шашны Сурагчид" хэмээх Пүштүн гаралтай хүмүүсийн бүлэглэл нь Хазара хүмүүст онцгой зэрлэг хандаж байв. Мулла Мухамед Омар гэгчээр удирдуулсан Талибанчууд 1996 - 2001 онд Афган орныг эрхшээлдээ байлгах хугацаандаа 100 гаруй жилийн өмнө Абдур Рахман гэгч яргачин эрийн явуулсан бодлогыг давтан явуулж Хазара нарыг үй олноор нь хөнөөж үндэстнийх нь хувьд ул мөргүй болгохыг хичээсэн юм.

Талибаны удирдагч нар Хазаруудыг бүр мөсөн үндсээр нь устгах нь Талибаны засгийн газрын бодлого гэж зарлаад тэдний удирдагчидын нэг Мулла Маноон Ниази радиогоор ард түмэндээ хандаж элсэн үгэндээ "Хазарууд бол лалын ариун шашинтнууд биш, тэднийг алж устгаж болно, тиймээс Хазара хүнийг алах нь ямар ч нүгэл биш " хэмээн ард түмнээ алан хядах үйлдэлд ил тодоор уриалж байжээ. Тэр мөн үргэлжлүүлэн Хазара хүмүүст хандаж "Хазара нараа, та нарт гарах гарц байхгүй, та нар дээшээ зугтвал бид хөлөөс чинь татаад унагана, доошоо орвол үснээс чинь зулгаагаад гаргана" хэмээн занажээ.

Хазарууд шиа хэмээх лалын шашны нэгэн урсгалд хамрагддаг талаар би урьд нь дурдаж байсан, тэгвэл шиа урсгалын гол төв гэж болох Иран улс нь Хазарануудад шашны талаасаа нэлээд нөлөөлсөн гэдэг. Иран улс Ирактай дайтаж байх үедээ үндэс угсаа, шашны үзэл бодлын улмаас нэн хавчигдмал байдалд байсан Хазара нарыг гарцаагүй байдалд оруулан галын шугам руу олноор нь илгээн амийг нь золиосолж байсан гэдэг. Тэгвэл Афганистаны иргэний дайнд Ираны талаас Хазара нарт бодит тусламж үзүүлээгүй ба харин өөрсдийн шиа удирдагч болох Хомейны хөрөгийг олноор нь илгээн доромжилж, харин гарал угсаа, хэл язгуур нэгтэй Тажикуудыг илтээр дэмжиж байсан баримт байдаг юм.

Хэдийгээр бүгд Монгол гаралтай гэгддэг боловч түүхийн өөр өөр үе шатуудад ирж суурьшсан, олон янзын овог аймгуудын нэр хоч зүүсэн тархай бутархай Хазара нарыг нэгтгэж нэгдсэн тэмцэлд оруулахгүйгээр амжилтанд хүрэхгүйгээ ойлгосон хэсэг нөхдүүд 1988-1992 онуудад Hizb-i-Wahdat буюу Islamic Unity (Лалын Нэгдсэн Нам) Вахдат хэмээх голдуу Хазар үндэстнүүдээс бүрдсэн улс төрийн нам байгуулж үүндээ Саыф (шиа шашны номлолын бүлэглэл, араб гаралтай гэгддэг цөөн тоот үндэстэн) хэмээх шиа шашинтай бусад цөөнхийг ч оролцуулжээ. Нэгдсэн зохион байгуулалтанд орсон чухам энэ л үеэс эхлэн Хазара нарын түүхийн цоо шинэ үе шат эхэлсэн гэж хэлж болох юм.

Энэхүү улс төрийн намыг үндэслэн байгуулагчидын нэг нь Баба Мазари (Баба - перс хэлэнд аав, эцэг гэсэн үг) хэмээх нэгэн Хазара эр байсан бөгөөд өнөөдөр Хазара нар чухам энэ л хүнийг Хазара үндэстний эцэг хэмээн үздэг ба чухам энэ л хүний ухаалаг удирдлага, шинэлэг бодлого, зоримог чадварлаг байлдааны ажиллагааны үр дүнд Хазара үндэстний нэр хүнд зөвхөн Афганистаны дотооддоо төдийгүй, мөн гадаадад өсч, Хазара/Монгол үндэстэн Афганистанд ямаршуухан үүрэг хүлээж, ямаршуухан байр суурьтай байх вэ гэдгийг олон улсын тавцанд мэдүүлсэн юм.

1992-95 онуудад Хазара нар Афганистаны бусад цөөн тоот үндэстнүүд болох Тажик, Узбекуудтэй хамтран Northern Alliance буюу Умардын Эвсэл байгуулж Пүштүн үндэстэн давамгайлсан засгийн газрыг түлхэн унагааж Кабул хотыг эзэлж авсан юм. Гэтэл муу муудаа дээрэлхүү, муна гадсандаа дээрэлхүү гэгчээр, адилхан амь тэмцэн хохирол амсан байж засгийн эрхийг авсаны дараа Ираны дэмжлэгийг авч цөөнх дотороо олонх болсон Бурханудин Раббани, Ахмад Шах Масуудаар удирдуулсан Тажикууд Хазара нарыг гадуурхан дорд үзэж, Хазара Вахдат намын төлөөлөл болон Хазара нараас шинэ газрынхаа бүрэлдхүүнд оруулаагүй байна. Чухам энэ л мөчийг алдвал ахин сэргэх боломж олдохгүйг ойлгон ухаарсан Баба Мазари цэргүүдээ аван хөдөлж Хазарууд голчлон оршин суух Кабул хотын баруун дуургийг эзлэн авч засгийн газрын эсрэг байлдахаас өөр аргагүй болсон юм.

Кабул хотын баруун дүүргийн хамгаалалтын тулалдаан олон сар үргэлжилсэн ба судлаачидын үзэж буйгаар хүч тэнцвэргүй уг байлдааны ажиллагаанд Хазара нар эрэлхэг зориг, байлдааны гайхамшигтай ур чадварын тод үлгэр жишээ болсон аж. Яг энэ үед Талибанууд Кабул хот руу довтолж эхэлсэн ба ёстой л гурвалжин дөрвөлжин байлдаан болон хувирчээ. Хазаруудыг байлдаад дийлэхгүйгээ ойлгосон засгийн газар Талибануудтай хуйвалдах мөн Вахдат намын дотоод дахь Хазар бус үндэстнүүдийг урвуулах ажиллагааг явуулж эхэлсэн байна. Ингээд 1995 оны 3-сард Талибануудын хүсэлтээр нэгдмэл фронт, эвсэл байгуулах гэрээ хийнэ гэсэн товтойгоор Хазарын удирдагч Баба Мазари өөрийн намын тэргүүлэгч болох 10 гаруй нөхдийн хамт Талибануудын товлосон газар очсон байна. Талибанууд хэлэлцээ хийхээр очсон Хазаруудын зэвсэгийг хууран авч бүгдийг нь баривчлаад тамлан алсан юм. Тэд Баба Мазариг Хазаруудын хамгийн нөлөө бүхий нөхөр гэж үзээд хамгийн хэрцгийгээр тамалсан ба дараа нь түүнийг нисдэг тэргэнд суулган дээшээгээ тултал нь хөөргөөд хад хясаатай газар луу гарган шидсэн аж. Хазаруудын үзэж буйгаар Баба Мазариг алах ажиллагааг Тажикуудын удирдсан засгийн газрын захиалгаар Талибанууд гуйцэтгэсэн гэдэг бөгөөд удирдагчаа алдсан Хазарууд төдөлгүй байлдааны чадвар нь буурч, мөн Вахдат намын доторхи Саыф хэмээх шиа шашинт араб гаралтай нөхдүүдийн урвалтын уршигаар Кабул хотын баруун дүүргийг засгийн газрын цэргүүдэд алдсан байна. "Үл шалих", хүч нимгэн, цөөн тоот Хазаруудад ялагдаж ихээхэн хохирол амссан засгийн газрын цэргүүд Кабул хотын баруун дүүрэгт жинхэнэ яргалал явуулж олон зуун Хазара иргэдийг алсан гэдэг ба зөвхөн нэг шөнийн дотор 800 гаруй энгийн Хазара иргэдийг алж устгасан гэдэг. Чухам энэ л үеэс дэндүү их гарз хохирол амсч байсан Хазарууд нэгдэн нэгэн удирдлага дор дайсандаа ямар ч өршөөлгүй тулалдаж байсан ба хүчийг хүчээр гэсэн бодлогыг баримталж эхэлсэн гэдэг.

Баба Мазарыг алдсан нь Хазаруудын хувьд нөхөшгүй гарз байсан юм. Гэлээ гэхдээ түүний эхэлсэн үйл хэрэгийг бусад нөхөд нь залгамжлан явуулж Карим Халили (Karim Khalili), Мохамед Мохакик (Mohammad Mohaqiq) зэрэг хүмүүсийн удирдлагын дор байлдааны ажиллагаагаа үргэлжлүүлсээр байсан юм.

Баба Мазарыг оршуулах үйл ажиллагаанд Узбекуудын хамгийн гол удирдагч болох, Афганситаны улс төрд нөлөө бүхий генерал Рашид Достум хүрэлцэн ирсэн гэдэг. Хэдийгээр Хазара Узбекууд зарим талаар зөрчилддөг боловч гарал угсаа, газар нутаг, хэл заншлын хувьд ойр дөт гэж үздэг ба, тэд ойр дөт холбоотой байж зарим байлдааны ажиллагааг хамтран явуулдаг гэдгийг дурдах нь зөв байх гэж бодож байна.

Афганистан дахь олон улсын шинжээчидийн үзэж буйгаар Хазара нарын зэвсэгт отрядууд эрэлхэг зоригтой сайн байлддаг боловч тэд үргэлж зэр зэвсэг, сум хэрэглэл, ахуйн гачаалтай байдаг ба, Пүштүн, Тажик, Узбекүүдээс ялгаатай нь тэдэнд хүнд зэвсэг буюу их буу, танк, хуягт, байлдааны машин технолог огт байхгүй аж. Мэдээж тэдэнд хэн тийм зэвсэг өгөх вэ дээ, өөрсдөө л дайснаасаа олзолж авахаас бус.

Одоогоор Мэдэгдээд Буй Хазара нарыг Хоморголон Алсан Тохиолдлууд / Hazara Massacre

Талибануудыг засгийн эрхэнд байх үед голчлон гарсан Хазаруудыг хоморголон устгах бодлогын хэрэгжүүлэлт болох тэмдэглэгдсэн аллагуудаас дурдвал:



-- Masscre In Yakaolang, January 2001 --

Хэдэн зуу, мянгаар тоологдох Хазараг хоморголон хөнөөв.

Баривчлагдсан, олзлогдсон иргэдийг нэг газар бөөгнүүлж байгаад автомат буугаар шүрших, дунд нь бөмбөг дэлбэлэх, бөөнөөр нь байшинд чихэн оруулаад галдан шатаах, төмөр контэйнэрт чихэн хийгээд бүтээж алах зэрэг олноор нь хөнөөх хялбар аргачлалаар хэдэн мянгаар тоологдох Хазарачуудыг алж устгав.



-- Massacre At Robatak Pass, May 2000 --

Хэдэн зуун Хазара иргэдийг алж цогцсыг нь нуув

-- Afshar and Karteh Sahe Massacre 1993 --

Тухайн үейин Афганисатны ерөнхийлөгч Тажик гаралтай Раббани, Афганы бүх цэргийн командлагч Ахмад Шах Масуд нарын тушаалаар Кабул хотын баруун дүүрэгт оршин суух энгийн ардуудыг хоморголон алав. 24 цагийн турш үргэлжилсэн цуст аллагын улмаас мянга 1000 гаруй Хазара амь үрэгджээ.

-- Massacre in Mazar-e Sharif - August, 1998 --

Хазарууд олноор оршин суух Мазари Шариф хотыг хамгаалан тулалдаж байсан Хазара зэвсэгт отрядыг ухран гарсаны дараа Талибанууд хот руу дайрч энгийн оршин суугч Хазар үндэстнийг онцгойлон хоморголон алах үйлдлийг зохион байгуулалттай явуулсан ба тэд найман мянга 8,000 орчим Хазараг алж устгажээ.

-- Massacre of Hazaras in Bamyan Sept 1998 - May 1999 --

Бамян хотыг эзэлсэн Талибанууд хотын оршин суугч Хазара нарыг хоморголон алсан ба аллагад 1000 гаруй Хазара өртжээ.


Афганистан дахь Хазаруудын Өнөөгийн байдал

Хамид Карзайн удирдсан Афганистаны өнөөгийн засгийн газарт Хазарууд өөрсдийн цөөн тооны төлөөлөлтэй байгаа ба энэ нь Хазара үндэстний бүрэн эрхийг сэргээх, ялгаварлан гадуурхалтыг зогсоох тэмцэлд томоохон дэвшил болж байна гэж үзэж байгаа аж. Гэлээ гэхдээ Афганы тодорхой мужуудад Хазара Пүштүн нарын зөрчил хурцадмал хэвээр, зарим тохиолдолд зэвсэгт мөргөлдөөнд хүрсээр байгаа ба, Карзайн засгийн газраас Хазара Бэсүүд мужид болж буй мөргөлдөөнд Пүштүн гаралтай нүүдэлчин Коочи нарыг хүнд хөнгөн зэвсгээр хангаж байна гэсэн мэдээ сонсогдсоор байна. Мөн xэдэн сарын өмнө парламентийн гишүүн, Хазарагийн нэртэй улс төрч, командлагч Саыд Мустафа Каземи талибануудын алан хядах ажиллагааны золиос болж амь үрэгдсэн билээ.Хазара нар голчлон амьдардаг мужуудад гэрэл цахилгаан, зам харилцаа байхгүй, олон улсын тусламж хүрдэггүй нь зүгээр л нэг жирийн асуудал мэт.

Одоогийн байдлаар Хазара нарыг хамгийн ихээр түгшээж буй асуудал бол талибанууд буцаж ирэх вэ, дараачийн засгийн эрхэнд ямар хүмүүс гарах бол, НҮБ-ийн энхийг сахиулах хүч хэзээ буцаж бол, олон улсын тусламжийн төсөлүүд Хазара нарт хүртэх болов уу?


Сонирхолтой Мэдээ: Залмай Хализад гэж хэн бэ?

Сонирхолтой нь Америкийн Нэгдсэн Улсаас Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагад (НҮБ) суугаа элчин сайд нь Афганы Пүштүн үндэстэн, Залмай Хализад (Dr. Zalmay Khalilzad) гэж хүн байдгийг дурдах хэрэгтэй байх. Дунд сургуулын хүүхэд байхаасаа Америкт ирсэн тэрвээр Америкийн Засгийн Газраас Перс, Ойрхи Дорнод дах асуудлуудыг шийдэхэд нэлээн үүрэг гүйцэтгэж байсан бөгөөд одоогоор Америкийн засгийн газарт алба хааж буй хамгийн өндөр тушаалд байгаа лалын шашинтан хүн юм. Америк эхнэр авч нэр нөлөө бүхий болсон тэрэнд Бүгд Найрамдах Нам ихэд талтай байдаг ба БНН засгийн эрхэнд гарвал түүнийг төрийн нарийн бичгийн даргын том албан тушаалд тавьж болзошгүй ч гэж яригддаг. Тэрвээр одоогоор төрөлх Афган орныхоо дараачийн ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөх хүсэлтэй байгаагаа илэрхийлээд байгаа. Үүнээс юу харагдаж байна вэ? Одоогийн байдлаар пүштүн үндэстнүүд дэлхийн хамгийн хүчирхэг орон Америк болон, НҮБ-ийн талаас тулах түших хүнтэй, тэднээс дэмжлэг авах боломжтой гэж ойлгож болно.

Америк боловсролтой Пүштүн гаралтай энэ эр Афганситаны ерөнхийлөгч болсон тохиолдолд Хазар нарын байдалд ямараар нөлөөлөх бол? Ямар ч байсан Талибантай адилгүй, Карзайгаас дордохгүй байх байлгүй дээ гэж найдна.

Ямар ч тохиолдолд Монголчууд бид гарал угсаа нэгтэй, эзэн Чингисийн генийг хамгийн ихээр хадгалж үлдсэн гэгддэг Хазар нарыг гаргуунд нь хаяж, юу ч болсон огт сонсоогүй дүр үзүүлж болохгүй мэт.

"Хазара" цувралын 1-р хэсэг Хазара гэж Хэн Бэ?

"Хазара" цувралын 2-р хэсэг Хазара болон Пүштүн нарын Зөрчилдөөн, Тэмцэл

Нийтлэлийг бичсэн Тайж овгийн Х.БС.
сэтгэгдэл